Vrij Nederland. Boekenbijlage 1984

[p. 32]

Het gouden-ambacht
Vervolg van pagina 29

vensloop al bij Hoogstraten (in 1678) diende als een voorbeeld ‘Hoe zich een Kunstenaer te draegen heeft tegen 't gewelt der Foetuine’. Haak zegt wat timide dat daar wel een kern van waarheid in zit, maar dat we de ‘franje eromheen niet al te letterlijk’ moeten nemen. Dat doet hij dan ook niet, maar gooit met het kind wel wat badwater weg. Segers' prenten op linnen bij voorbeeld doet Haak af als experimenten, maar dat is toch te min. Zo doet ook de opmerking over de schaarste aan zijn schilderijen wat zuinig aan.

Tussen vakbroeders

Er is in dit boek geen ruimte voor ouderwetse heldenverering of behoefte aan superlatieven, zeker niet als dat niet in overeenstemming is met opvattingen uit die tijd. Een goed voorbeeld daarvan is de behandeling van De nachtwacht, die opgenomen is in een hoofdstuk dat heel gewoon heet ‘De schilderijen voor de Kloveniersdoelen’. Daarin wordt beschreven hoe een zestal schilders aan het werk werd gezet om de nieuwe vergaderzaal van het Amsterdamse schuttersgilde op passende wijze aan te kleden. Rembrandt was een van hen. Haak wijst natuurlijk op de bijzondere lichteffecten en de levendigheid die Rembrandt in zijn schilderij nastreefde en vergeet terecht niet dat zijn tijdgenoten wel degelijk zagen dat hij van zijn opdracht iets buitengewoons had gemaakt. Maar daar blijft het bij en het is wellicht overbodig te vermelden dat hij zich verre houdt van fabeltjes over ontevredenheid bij de schutters, die Rembrandts verguizing zou hebben ingeluid, waarmee vroegere biografen het onbegrip voor zijn genialiteit dachten te kunnen aantonen.

Rembrandt wordt in dit boek ten tonele gevoerd tussen rijen vakbroeders, de ene begaafder dan de andere en Rembrandt zeker wel als het veelzijdige talent dat hij is geweest, maar niet als een halfgod. Voor mij is dat bepalend voor de leesbaarheid. In de negentiende eeuw kon een serieus historisch werk gepubliceerd worden onder de curieuze titel Het land van Rembrandt (Busken Huet, 1884). Een recent groot overzicht over de Hollandse kunst in de zeventiende eeuw (door Rosenberg en Slive, 1966) was nog bewust gecomponeerd rond de drie fonomenen Hals, Rembrandt en Vermeer. Zo'n coryfeocentrische benadering heeft Haak vermeden en dat is een hele opluchting. ‘Het tijdperk van Rembrandt en Vermeer’ (in de serie: ‘De schoonheid van ons land’, 1952) heet nu dus weer kort en goed ‘de Gouden Eeuw’. Bij mijn weten was het Houbraken die voor het eerst deze krans rond dit tijdperk legde. ‘T was in dien tyd de Gulde Eeuw voor de Konst en de goude appelen dropen den Konstenaars van zelf in den mond,’ schreef hij in 1718. Dat laatste is wel wat overdreven, weten we nu dank zij Haak. Beide schrijvers hanteren hetzelfde oeroude begrip om een bloeiperiode in de geschiedenis aan te duiden. De Grieken beleefden een gouden tijd in Athene onder Pericles (5de eeuw voor Christus), de Spaanse letterkunde kende een Gouden Eeuw van ongeveer 1600 tot de dood van Calderón in 1681 en onder dezelfde eretitel worden nu (óók) in Londen de jaren 1770 tot 1850 in de Deense schilderkunst luister bijgezet.

Uithangborden

Het is een terecht bejubeld tijdperk geweest waarin Rembrandt van een vervelende opdracht (een ‘groepsfoto’ van een achttiental schutters) een wereldsucces maakte, Paulus Potter zo iets deed met een portret van een stier (Mauritshuis) en Jan Vermeer met een simpel straatgezicht, nu befaamd als Het straatje van Vermeer (Rijksmuseum). Van de 1117 (!) haarscherpe en kwalitatief voortreffelijke afbeeldingen zijn er naast deze voor de hand liggende topstukken ook vele die een verrassing zullen zijn voor zelfs de trouwste museumbezoeker. Mij onbekend was Het portret van de eend Sijctghen (particuliere collectie), geschilderd door Albert Cuyp, die zijn faam vooral te danken heeft aan (de markt met zijn naam en)zijn landschappen. Voorgesteld is de beroemdste eend van Werkendam, die drieëntwintighonderd jaar oud is geworden en die honderd eieren per jaar produceerde. Cuyp (die het niet om den brode hoefde te doen) was niet te goed om hem te portretteren, net zoals hij met genoegen reclameborden schilderde. Het benadrukt eens te meer dat schilderen ‘maar’ een ambacht was, dat overigens met verve bedreven kon worden. Heel fraai werd dat onder woorden gebracht (maar men leest het niet bij Haak) door wat de Haarlemse schilder Job Berckheyde beweerde over zijn collega Vincent van der Vinne: ‘(hij) is de Rafael in het schilderen van uithangborden’.

Wellicht bracht de bloeitijd ook met zich mee dat amateurs konden flonkeren. Tenminste als je zo ‘de mysterieuze Jacob Vrel’ kunt noemen, wiens stadsgezichten wel voor die van Vermeer zijn versleten en die nu opgenomen is als de beste representant van de vaak naamloze naïve ofte wel zondagschilders. Een even marginale figuur is de stillevenschilder Adriaen Coorte, die meer dan eens een bos asperges in een schilderij vereeuwigde (onder andere (Oxford). Haak heeft hem opgenomen vanwege zijn charme, hoewel hij ‘strikt genomen buiten de tijdsgrenzen van dit boek’ valt.

Coorte dateerde zijn stilleven 1699 en dan is wat Bob Haak betreft de Hollandse schilderkunst allang over haar hoogtepunt heen. In 1680 was de glorietijd voorbij, die hij na een vrij lange aanloopperiode (vanaf 1580) laat beginnen in 1625: vijfenvijftig jaren heeft dus onze Gouden Eeuw geduurd. Het verval duidt Haak in grote lijnen aan, waarbij hij wijst op de negatieve invloed van de classicisten die streefden naar het schone en verhevene, wat ze niet aantroffen in bijvoorbeeld de (boeren) taferelen van Jan Steen. De nieuwe mode, die kamerbehangsels vereiste in plaats van schilderijen in een lijst, deed ook de klad komen in het landschapschilderen. Stillevens verdwenen eveneens om deze reden. Er was sprake van economische malaise en een jansaliegeest in het laatste kwart van de zeventiende eeuw. Hoe dat tot uiting kwam in de kunst, lijkt me nog rijp voor nader onderzoek (Houbraken vermeldt de fnuikende rol van de hofcultuur). Overigens neemt de schrijver hier onbeschroomd zijn voorkeur tot maatstaf. Adriaen Coorte rekent Haak nog wél tot de Gouden Eeuwers, maar niet de vrijwel gelijk met hem geboren en gestorven Adriaen van der Werff. Deze gladschilder was omstreeks 1700 een beroemdheid. Houbraken voerde hem op als een coryfee in de eerste bladzijden van zijn derde deel - koeltjes voert Haak hem op het eind van zijn boek weer af door een zijdeur.

■