Vrij Nederland. Boekenbijlage 1984

[p. 31]

Herfsttij der vrouwen
Een glansrijk en polemisch geschrift uit de middeleeuwen

Het boek van de stad der vrouwen door Christine de Pisan Vertaald uit het Middelfrans en ingeleid door Tine Ponfoort Uitgever: Feministische Uitgeverij Sara, 262 p. f 29,50 (paperback), f49,50 (gebonden)
Diny Schouten

‘Iedere dag kan men hun werken van vroomheid, barmhartigheid en deugdzaamheid aanschouwen, en men ziet, dat door hen de afschuwelijke dingen en de grote rampen, die voortdurend in de wereld plaatsvinden, niet worden veroorzaakt.’

Christine de Pisan (1365-1430) - die niet in Pisa doch in Venetië werd geboren en werd opgevoed aan het Franse hof van karel V waar haar vader raadsheer was - trok in haar Le Livre de la Cité des Dames ten strijde tegen alle laster die tot dan toe (1405) haar en haar seksegenoten naar het hoofd geslingerd was. Ze deed dat door in haar boek talloze voorbeelden te noemen van de werken van vrome, barmhartige en deugdzame vrouwen, maar ook door de levens te beschrijven van (ruw geschat) zo'n honderdvijftig illustere dames uit de bijbelse en heidense historie: verstandige, kuise, geleerde, besluitvaardige, dappere, knappe, edele, kundige, lijdzame, trouwe, sterke, kunstzinnige, profetische, vrijgevige of heilige. Dat er ook slechte vrouwen zouden kunnen bestaan, leek haar moeilijk voorstelbaar:

‘Oh God! Als ik niet dwaal in het geloof, dan mag ik er toch in het geheel niet aan twijfelen, dat uw oneindig grote wijsheid en volmaakte goedheid niets gemaakt heeft, dat niet geheel goed zou zijn?’

Slechte vrouwen, concludeert ze daarna opgelucht, zijn monsters die tegen hun natuur ingaan. God heeft ze niet zo geschapen, en ze zijn trouwens ook in de minderheid. Andere theologische klippen omzeilt ze even behendig: zo kan een man met recht beweren dat hij verbannen werd door Eva's schuld, ‘maar dan zeg ik dat hij een hogere graad bereikt heeft door Maria, dan hij verloor door Eva’.

Wreed cynisme

Hogere feministische theologie? Wat mij betreft wint Christine de Pisan de ‘querelle des dames’ glansrijk. Dat debat woedde tussen 1399 en 1402, en Christine de Pisan had het geopend met een klacht over de immoraliteit van de Roman de la Rose, een hoofse en ongekend populaire allegorie over de ridderlijke idealen inzake de liefde. Het tweede deel ervan, geschreven door Jean de Meung (het eerste gedeelte, veel kuiser dan het tweede, heeft een andere auteur), getuigt van een ‘hoonend’ en wreed cynisme ten aanzien van de vrouwelijke eerbaarheid, schrijft Johan Huizinga erover in Herfsttij der Middeleeuwen.

Christines Boek van de Stad der Vrouwen is niet het eerste dat ze schreef om uiting te geven aan haar verontwaardiging. Er waren drie rechtstreekser polemische geschriften aan vooraf gegaan, waarvan twee in verzen: l'Epistre au Dieu d'Amours, en Le Dit de la Rose. In l'Epistre, waarin vrouwen uit alle lagen van de bevolking zich bij Cupido beklagen over haar belasteraars (onder wie Ovidius en Jean de Meung) staat de opmerking: ‘Mais ce femmes eussent les livres fait / Je scay de vray qu'autrement fust de fair / Car bien scevent qu'a tort sont encoulpees’; als vrouwen de boeken hadden geschreven die we lezen, zouden ze ze anders hebben geschreven, want vrouwen weten dat ze valselijk beschuldigd zijn. Met haar Boek van de Stad der Vrouwen heeft Christine de Pisan zich kennelijk gezet tot de taak, aan te tonen hoe waar die uitspraak is.

Uitgeverij Sara is er terecht trots op dat zij ‘de hand wist te leggen op een moderne vertaling uit het Middel-frans, waardoor dit betoverende leesboek en historische document nu toegankelijk is voor een breed publiek’. In de aanprijzingsfolder staat ook nog, hoopvol, ‘een bestseller-in-spé’. Ik help hen hopen op een verdiend succes; het boek ziet er mooi uit, en is, zowel gebonden als in paperback, niet duur. Twee jaar geleden verscheen een Engelse vertaling, die als paperback herdrukt is (Picador). Tot mijn verbazing is er geen Franse uitgave leverbaar.

Verleidelijke verhalen

Een betoverend leesboek. Dat kan zeker gezegd worden van deze verleidelijke verhalen, over koningin Dido die zo slim was; over Minerva die zoveel wetenschappen uitvond; over de vechtlustige Amazonen die zelfs Theseus en Hercules overwonnen; over Penthesileia ‘die zo hoogmoedig was dat zij zich niet verwaardigde om met een man samen te zijn’ en die zo'n dappere krijgster was; over Medea die met haar kunde Jason het Gulden Vlies hielp bemachtigen; over Ceres zonder wie we ons nog steeds in leven zouden houden met eikels en bessen en we de Brinta niet zouden kennen; over de Romeinse adellijke vrouw Lucretia die zichzelf met een dolk doorstak omdat ze de schaamte niet kon verdragen verkracht te zijn; over Judith die haar volk bevrijdde door Holofernes het hoofd af te slaan; over Novella die zo knap was dat ze de colleges van haar vader, een beroemd rechtsgeleerde te Bologna, overnam als hij het te druk had, maar die, om te voorkomen dat haar schoonheid de studenten zou afleiden, zich daarbij verborg achter een gordijn.

Betoverend, verleidelijk... maar we hebben het hier niet over parfum. We hebben het over een historisch document. Hoewel, historisch? Christine de Pisan heeft de charmante gewoonte om bij veel van haar voorbeelden - verzameld uit Oudheid, bijbel en heiligenlevens - streng en ernstig te vermelden: ‘zoals we kunnen lezen’, met de implicatie dat wat geschreven is, waar is.

Nu ja, Tine Ponfoort, die met haar vertaling voortreffelijk werk verzette, maakt zich lang niet zoveel zorgen om de historische betrouwbaarheid als ik. Over Christine de Pisans opmerkelijke rehabilitatie van Xantippe en Medea als wijze en moederlijke minnaressen schrijft ze in haar inleiding: ‘Je kunt je afvragen of wij niet verkeerd zijn voorgelicht en deze vrouwen niet het etiket kregen opgeplakt, dat bij het vrouwbeeld van die tijd paste.’

Opinies

Omslagillustratie van Het Boek van de Stad der Vrouwen

De inleiding had wel wat feitelijker gekund, in aanmerking genomen dat ‘deze vertaling het onderwerp is geweest van een doctoraalscriptie’. Er staan te veel opinies in, over de ‘actualiteit’ van De Pisans brandende kwesties zoals of het waar is wat mannen vaak zeggen, dat vrouwen verkracht willen worden ‘en dat zij het helemaal niet onaangenaam vinden, ook al zeggen ze dat om zich te rechtvaardigen’, en hoe het komt dat vrouwen doorgaans minder weten dan mannen - niet door een geringer bevattingsvermogen maar door een gebrek aan mogelijkheden om met veel dingen in aanraking te komen en zo door ervaring te leren.

Over Christines opvattingen over de veredelende werking van het huwelijk zegt Tine Ponfoort dat die ‘verouderd’ zijn, waarmee ze mij beledigt. Trouwens, opinies kun je je als lezer zelf wel uit de tekst vormen, een inleiding is er niet voor om ze je voor te kauwen. Ik had graag wat meer gehoord over Christines bronnen dan de éne alinea die Tine Ponfoort daaraan wijdt, en die slechts titels bevat, zonder nadere toelichting. De Engelse uitgave, het spijt me dat het gezegd moet worden, heeft veel informatiever inleidingen, plus dat die wél een register, een uitgebreide inhoudsopgave en verhelderende noten bevat.

Christine de Pisan blijkt veel aan Boccaccio ontleend te hebben. Ze nam een paar verhalen over uit de Decamerone, maar het meeste ontleende ze toch aan De mulieribus claris. Boccaccio gebruikte in die biografieën van beroemde vrouwen ‘beroemd’ in de wijdere betekenis van dat woord; Christine de Pisan stelt veel strengere eisen dan hij aan de ‘dames’ die ze toelaat in haar pantheon - bovenal kuisheid, er is niets dat de deugdzaamheid zó bedreigt als de libido!

Voor de vertaling is het lastig dat het Nederlandse woord ‘dame’ geen equivalent meer is van het Franse. De Pisan gebruikt het begrip ‘in ampliorem sensum’, zodat ook vrouwen van lage afkomst ‘edel’ kunnen zijn. Neem bijvoorbeeld het geval van de heilige Afra, die prostituée was alvorens ze zich liet martelen voor haar geloof in Jezus Christus. Alleen ontbreekt dat verhaal nu net aan de Ne-

Vervolg op pagina 33