Vrij Nederland. Boekenbijlage 1984

[p. 24]

Alle sporen weggewist
Reagans diplomatieke spelletjes in Genève

Deadly gambits door Strobe Talbott Uitgever: Knopf, 380 p., f 70,85 Importeur: Van Ditmar
Hugo Arlman

‘Is de SS-19 niet hun grootste raket?’ vroeg de president.

‘Nee,’ antwoordde CIA-onderdirecteur Bobby Inman, ‘dat is de SS-18.’

‘Zo,’ zei Reagan, ‘dus ze hebben zelfs de nummering van de raketten omgewisseld om ons in verwarring te brengen.’

‘Nee, want wij zijn het, Mr. President, die hun raketten van een nummer voorzien in de volgorde waarin we ze ontdekken.’

Maandag 13 september 1982, een vergadering van de Nationale Veiligheidsraad in Washington volgend op de gesprekken in Genève over de kernwapens in Europa. Op de agenda staat het zorgvuldig uitgewerkte compromis dat de Amerikaanse onderhandelaar Paul Nitze tijdens de later beroemd geworden ‘wandeling in het bos’ met zijn Russische tegenspeler Yuli Kvitsinsky had opgesteld. Nitze legde de president geduldig uit dat de Russen nooit bereid zouden zijn al hun SS-20 raketten uit Europa weg te halen - een feit dat in Washington genoegzaam bekend was - en dat het daarom onvermijdelijk was de zogenaamde nul-optie (géén SS-20's versus géén kruisraketten en Pershings II) te laten varen. De president liet zich niet overtuigen: ‘Nou, Paul, vertel de Russen dan maar dat je voor een keiharde klootzak werkt.’

Al in de week dat de Sovjetunie de onderhandelingen in Genève afbrak, in november 1983, publiceerde Strobe Talbott in Time een briljant achtergrondartikel waarom en waarop de gesprekken tussen Nitze en Kvitsinsky waren vastgelopen. Deadly Gambits - door Mondale nog aangehaald in zijn tweede tv-debat met Reagan - is het héle verhaal over Genève, zowel wat betreft de onderhandelingen over de Europese kernwapens (INF) als over de vrijwel parallel-lopende Strategic Arms Reduction Talks (Start). Een boek in de beste Amerikaanse traditie van goedgeschreven, helder uitgelegde, perfect uitgezochte journalistiek. Wie, bijvoorbeeld in Den Haag, nog illusies mocht hebben gehad over de manier waarop de Amerikanen het dubbelbesluit uit 1979 uitlegden, moet Strobe Talbott vooral lezen. Deadly Gambits toont eens te meer aan hoe volstrekt overbodig, zinloos en futiel alle discussies in de residentie over de Tien Geboden van mr. Willem Scholten, de Vertrekpunten van het CDA, en 48, 32 of 16 kruisraketten in Nederland praktisch gesproken zijn geweest.

De geschiedenis is voor een groot deel bekend, al voegt Talbott er vele verhelderende details uit de catacomben van het Pentagon, het State Department en het Witte Huis aan toe.

West-Europa was bezorgd over de koppeling, een vaag begrip dat sloeg op de garantie dat de Verenigde Staten een kernaanval op Europa ook zouden beschouwen als een aanval op eigen grondgebied. ‘Dus’ werd er gevraagd om modernisering van de nucleaire arsenalen. Dat zoiets ook nog ‘een antwoord’ op de SS-20 raketten kon betekenen, was mooi meegenomen. Militair gesproken was de modernisering geheel overbodig, ‘de Amerikanen zeiden keer op keer dat de bestaande strategische kernwapens meer dan genoeg waren en alle doelen konden bereiken. Maar de zaak was niet zozeer of de Amerikaanse wapens voldoende waren om alle denkbare Russische doelen te vernietigen, het was een kwestie van vertrouwen, van atmosfeer, van psychologie.’ Of zoals Jimmy Carters adviseur Brzezinski het later formuleerde: ‘We hadden de nieuwe wapens nodig om Europese steun voor Salt (de onderhandelingen over strategische kernwapens) te krijgen.’

Richard Perle
david levine

West-Europa kreeg dus zijn dubbelbesluit, in Washington opgevat als ‘een beetje moderniseren, een beetje armscontrol’, maar de regering-Reagan die in januari 1981 aantrad, was daar nauwelijks gelukkig mee. Ten eerste: de militaire noodzaak van modernisering zag niemand: ‘Het kan ons geen bal schelen of die raketten wel of niet werken, dat maakt toch alleen maar wat uit als er oorlog is. Wat we belangrijker vinden is om ze neer te zetten.’ Ten tweede: de belofte om met de Russen om de tafel te gaan zitten - een beetje wapenbeheersing - was de meest invloedrijke medewerkers in het Reagan-kamp geheel in het verkeerde keelgat geschoten. De president begreep het allemaal nauwelijks, wist niet dat zijn ambtelijk apparaat hopeloos verdeeld was, en committeerde zich pas publiekelijk aan het dubbelbesluit toen, ter gelegenheid van een bezoek van Margaret Thatcher, de ambtenaren van Buitenlandse Zaken zonder dat het Pentagon erin gekend werd, een paragraafje van die strekking in zijn toespraak wisten te smokkelen.

Bureaucratische oorlog

Publiek leek de zaak daarmee gered, maar de bureaucratische oorlog moest toen nog beginnen. Een gevecht waarin de ministers van Buitenlandse Zaken en Defensie, Alexander Haig en Casper Weinberger, niet veel meer dan de pionnen waren van hun eigen medewerkers, respectievelijk onder-staatssecretaris Richard Burt en onder-staatssecretaris Richard Perle. Vooral Perle, een jonge, ambitieuze ex-medewerker van senator Henry Jackson, was daarbij de man die er keer op keer in slaagde de onderhandelingen te doen uitstellen, te vertragen, te saboteren dan wel instructies aan Nitze en zijn Startcollega Ed Rowny mee te geven waarvan hij zelf besefte dat ze de gesprekken geen centimeter verder zouden krijgen. De, in Europa zo geroemde, nul-optie was zo'n door Perle omhelsd idee: ‘Plausibel genoeg om onderhandelaar te lijken voor degenen die zo naïef waren te veronderstellen dat een overeenkomst mogelijk was, of, überhaupt, wenselijk.’

Perles invloed was des te groter omdat minister Casper Weinberger het beleid geheel aan hem overliet. Bovendien had Weinberger uitstekende contacten met de president; Reagans ‘Ik denk dat Cap gelijk heeft’, was een gevleugeld woord in het Witte Huis. De heren op het State Department hadden het minder goed getroffen; Haig en Eagleburger hadden een reputatie van halve Europeanen - en waren daarmee bij voorbaat verdacht - Haig was te opvliegend van karakter om serieus genomen te worden, en beiden waren te veel verbonden met het ‘ancien régime’ van Nixon, Ford en Kissinger om veel krediet in het Witte Huis te bezitten.

De president, die geacht werd een weloverwogen keuze te maken uit de elkaar tegensprekende alternatieven afkomstig uit het Pentagon dan wel het State Department, beschouwde wapenbeperking meer als een onderwerp waarover je een prachtige toespraak kon houden, dan als een ingewikkelde materie die het waard was op zijn minst enigszins te beheersen. En zijn denkbeelden over onderhandelingstechniek waren voornamelijk geput uit zijn ervaringen als vakbondsvertegenwoordiger in Hollywood in het begin van de jaren vijftig. Als je maar hard, duidelijk en rechtlijnig optrad, zouden de Russen vanzelf wel toegeven.

Dat kon dus niet lang goed gaan en, geholpen door alle kennis achteraf, kan de lezer van Deadly Gambits alleen maar bewondering opbrengen voor het geduld en het uithoudingsvermogen dat Nitze - in Nederlandse begrippen ook meer havik dan duif - had in Genève. Niet zozeer ten opzichte van zijn tegenspeler Kvitsinsky, daarvoor had Nitze te veel ervaring met dergelijke onderhandelingen, maar vooral ten opzichte van de hem voor de voeten lopende Washingtonse bureaucraten die het onderling niet eens waren, dan wel hem met onmogelijke instructies op pad hadden gestuurd.

Vervolg op pagina 30