Vrij Nederland. Boekenbijlage 1984

[p. 12]

Driehoeksverhouding van drie generaties
Grete Weils roman ‘Generaties’: over oorlog en jaloezie

Generaties door Grete Weil Vertaling: Margot Klaarhamer Uitgever: Meulenhoff, 160 p., f32,50
Doeschka Meijsing

Toen de schrijfster Grete Weil twee jaar geleden in de Nieuwe Kerk geïnterviewd werd door Adriaan van Dis, naar aanleiding van de Nederlandse vertaling van Tramhalte Beethovenstraat, deed zich een onplezierig incident voor. Zoals bekend heeft Grete Weil, afkomstig uit München, de oorlogsjaren ondergedoken met haar man in de Beethovenstraat doorgebracht. Tijdens een razzia daar werd haar man opgepakt. Hij is in Mauthausen omgekomen.

Een van de discussiepunten met de zaal was de vraag waarom ze, als door Duitsland verdreven jodin, toch in hemelsnaam in 1946 naar dat land kon terugkeren om er te wonen. Het onplezierige moment deed zich voor toen Konrad Merz, uit Berlijn uitgeweken en ondergedoken in de Beemster, Grete Weil begon te verwijten dat hij, gesjochte jood, die onderduikperiode in grote armoede had moeten doorbrengen en dat zij een rijke jodin was die het maar makkelijk had met al dat geld. Geld speelt vanzelfsprekend altijd een rol, meestal een onverkwikkelijke.

Ook in de nieuwe roman van Grete Weil, Generaties, is geld een belangrijke reden waarom er van alles misgaat tussen mensen. In al haar boeken, Mijn zuster Antigone, Tramhalte Beethovenstraat en B zeggen en andere verhalen spelen dezelfde thema's een rol: het oud-worden, het alleen-zijn, de oorlog die haar nooit meer in gemoedsrust laat leven, de twee mannen die ze verloor. Maar in Generaties komen, behalve de in Mauthausen vermoorde Waiki en de in het ziekenhuis gestorven Urs, geen mannen voor, behalve heel erg tussen de coulissen.

In Generaties lopen veel verhalen door elkaar. Het hoofdverhaal, in de tegenwoordige tijd verteld, gaat over enkele bittere jaren tussen drie vrouwen. Ze vertegenwoordigen drie generaties: de oude schrijfster die het verhaal weergeeft, een vrouw van rond de vijftig, Hanna, en een drieëndertigjarige Moni. Met veel elan wagen ze de sprong in het diepe en gaan met elkaar samenwonen in één huis.

Het is 1946. De schrijfster keert terug naar Duitsland: ‘Terugkeer uit de Hollandse emigratie naar Duitsland, de drug waar ik bang voor ben, die ik langzaam drink, die geneesmiddel kan zijn of dodelijke drank.’ De ontmoeting met Hanna valt hiermee samen. Het eerste wat ze zegt is: ‘Wat doet u hier? In dit land? Zorg dat u weer wegkomt.’ Er volgt onmiddellijk een ruzie en daarmee is de vriendschap bezegeld: ‘Ze moet zo'n vijftien jaar jonger zijn dan ik, maar ik merk het leeftijdsverschil niet, ben opgewonden, voel iets zusterlijks, bij de drug Duitsland is de drug Hanna gekomen.’

Na veel jaren van intensieve vriendschap met Hanna, waarin ze samen veel reizen maken, komt dan het moment, laat in het leven van de schrijfster, dat ze echt met Hanna en de haar onbekende Moni gaat samenwonen. Het worden ongemakkelijke tijden.

Grete Weil

Een driehoeksverhouding, over drie generaties verdeeld. Compleet met het spook van de jaloezie dat zich beurtelings in de hoofden van de drie nestelt. Ze zeggen onaardige dingen tegen elkaar, ze wantrouwen elkaar als twee meer met elkaar optrekken dan met de derde, steeds wisselende bondgenootschappen. De schrijfster voelt zich oud, gekwetst door de manier van denken van Moni, ze wil geen grootmoeder zijn en voelt zich in die rol gedrongen. Ze is jaloers als Hanna en Moni samen op reis gaan. Zij en Moni worden tot overmaat van ramp ook nog eens verliefd op elkaar, waardoor Hanna zich buitengesloten voelt. Er is geen aardigheid aan wat eerst zo aantrekkelijk leek: niet meer altijd alleen te zijn.

Rottig baantje

En wat in zulke situaties het eerst gebeurt, gebeurt. Er komen moeilijkheden over geld. Moni heeft een rottig baantje, Hanna heeft geen geld en leeft van het geld van de schrijfster. En de schrijfster is rijk. Hoezeer zij dat geld ook wil gebruiken om het leven voor alle drie aangenaam te maken, het keert zich tegen haar. Mensen worden ongelukkig als ze afhankelijk zijn van het geld van anderen. Het gaat, zoals dat heet, ondergronds spelen, daar helpt geen lieve moedertje aan - en ook geen goede bedoelingen.

Het wordt langzamerhand tot een driehoekshel, waar telkens de een en dan weer de ander ontsnapt. Tenslotte vertrekt Moni naar Poona, maar dan is er al veel kapotgegaan.

Dit getob à trois wordt met zeer veel gevoel voor wisselende verhoudingen geschreven. Al is het vanuit het perspectief van de oudste van de drie geschreven, het is niet zo dat zij het gelijk naar haar toe schrijft. Er is geen gelijk. Er zijn alleen drie moeilijke mensen die te dicht op elkaar zitten en tegelijkertijd alledrie heel bang zijn elkaar te verliezen.

Generaties heeft iets weg van een dagboek. Alle overwegingen die men zo dagelijks met zich meedraagt, worden met grote precisie uit de doeken gedaan, bekeken, omgedraaid. Zo ook alle herinneringen: aan haar eerste huwelijk met Waiki, aan haar jeugd als joods prinsesje in een rijk milieu in München, aan de dood van haar tweede man. En steeds sterker dringt zich Auschwitz op: ‘Hoe verder Auschwitz weg ligt, des te nader het komt, de jaren ertussen zijn uitgewist. Auschwitz is realiteit, al het andere droom.(...) Mijn ziekte heet Auschwitz en die is ongeneeslijk.’

Wat ook steeds dichterbij komt is de eigen dood. Het verzet tegen de ouderdom, dat ook in Mijn zuster Antigone al prachtig beschreven werd, gaat steeds door. Hoe het voelt voor een oude vrouw om niet meer alle dingen te kunnen doen waar ze vroeger haar kracht uit putte: bergbeklimmen, autorijden, met vrienden in café's zitten. De ergernis van andere mensen tegen iemand die dover en dover aan het worden is en de angst voor de dood.

Aan het eind van het boek krijgt Grete Weil terug op Antigone, die ze haar zuster noemt en roept haar aan om haar bij te staan in het uur van de dood: ‘Over de duizenden jaren heen, die zijn als een wimperslag, sta me bij.’

Generaties is het boek van een vrouw die zich beklaagt, maar ook aan het leven hangt als was het het paradijs. Ze weet bovendien haarscherp waarom het lijden nooit uit de weg te gaan is.

Generaties verschijnt 21 november.

■