Vrij Nederland. Boekenbijlage 1984

[p. 7]

Warme, gebakken vis
Een nieuwe vissersjongen bij Gerard Reve

De stille vriend door Gerard Reve Uitgever: Manteau, 117 p., f19,50
Frans de Rover

Na het slaapverwekkende sprookjesboek Wolf, dat speciaal geschreven leek voor de allerkleinsten in letterland, richt Gerard Reve zich met De Stille Vriend weer tot de wat oudere lezers die ook hier en daar een scène met wat ontblote liefde aankunnen. In de gebruikelijke publicitaire commotie rond het verschijnen van een nieuwe Reve (ditmaal - een teken van hogere bestiering! - zelfs opgeluisterd door een ferme uitspraak van Vrouwe Justitia over piraterij van Reves geestesgoed), mag vooral het zwakke geslacht, dat naar schatting van de auteur driekwart van zijn lezerspubliek uitmaakt, zich geprezen weten.

In een brief aan zijn uitgever, paginagroot gepubliceerd in de krant waarmee hij al jarenlang in een haat-liefde verhouding leeft, ‘Het P.’ (1-11-1984), bezingt Reve in alle toonaarden de vrouw. ‘Voor een vrouw kan er nooit genoeg liefde in een boek voorkomen, maar zij verfoeit (en terecht) alle pornografie. Men mag van een vrouw uiterst vrijmoedig over God schrijven, maar zij ziet niets in godslastering. Een vrouw heeft een hart, en een man niet, of, als hij het wél heeft, dan zit het op een geheel andere plaats die ik hier niet noem want er zijn kinderen bij.’ Zijn nieuwe (korte) roman heeft hij eerst aan vrouwen laten lezen: ‘Allen hadden bij sommige hoofdstukken tranen voelen opwellen, en allen hadden bij het lezen van het slot regelrecht geschreid.’ Het spreekt dat De Stille Vriend (wederom) is opgedragen aan ‘Maria, Middelares aller Genade’, en dat Zij in het laatste hoofdstuk wordt aangeroepen door een wanhopige schrijver die terugziet op een leven van leugen en lafheid, in het bijzonder op de momenten dat De Jongen zich aan hem manifesteerde: ‘Wilt U in Godschristusnaam tóch maar voor mij bidden... Nou ja, voor mij?... Ik bedoel: voor ons allen, en dan maar voor mij ook, in één moeite door?... Dat maakt voor U toch niks uit?...’

Ouderwets-gezellig

Het schuldbewust aanroepen van Maria, het ontkurken van menig flesje, de fluittoon van de jongensrotan, een hoofdpersoon George Speerman, nomen est omen, we zijn weer ouderwets-gezellig thuis bij Gerard Reve die verhaaltjes vertelt voor en over het slapengaan. Toch heb ik geen moment geweend, ik heb alleen gedacht: waar las ik dat ooit eerder? Die vraag stellen, was hem beantwoorden: De Stille Vriend is een kernachtige samenvatting van ‘de hele Reve’, een gefictionaliseerde pendant van zijn geloofsbelijdenis Moeder en Zoon (1980) met name. De hoofdhandeling van beide boeken speelt zich af in 1962, de periode van Reves zoektocht naar de Moederkerk, zijn overgang van verhalenschrijver naar brievenschrijver, maar nú op de wijze van de fictie. Wat in Moeder en Zoon aan Reve zelve niet geschiedde, niet kón geschieden: het wonder van de lichamelijke vereniging met jongensprins Matroosje (die goddelijke afgezant weerzien deed Reve besluiten in te treden in het metafysische poppenkastspel van het rooms-katholicisme), dat wonder mag nu beleefd worden door Reves literaire alter ego George Speerman, een twijfelende schrijver op zoek naar een onderwerp voor een verhaal.

Natuurlijk (want leven bij Reve is lijden) op een moment dat ‘het’ niet kan - Speerman heeft een progressieve Groningse baardaap met avantgardistische literaire aspiraties te logeren - ontmoet hij in de hoerige ambiance van de Amsterdamse binnenstad De Jongen: ‘Hij kende de jongen, al had hij hem nooit eerder gezien: de droomprins van zijn verloren jeugd, aan wie hij zijn hart slechts in het donker, eenzaam in zijn bed, had durven aanbieden; de sprookjesjongen van de kleurenprent in een boek dat achter het kapotte glas in lood deurtje van het speelgoedkastje stond; de padvinder met naakt bovenlichaam, van het toverlantaarnplaatje, die gebukt zijn bezeerde knie bekeek...’ Díé jongen, genaamd Marcel, is het voor Speerman (‘Tu Marcellus eris’, voorspelt Anchises bij Vergilius al aan de schim van een jongeman bij zijn tocht door de onderwereld); Marcel, de jongen met de geur van gebakken vis, keert terug bij Speerman en biedt zich aan met heel zijn geheime jongenshart: ‘Nu dit lichaam onder hem naakt was, nam hij een geheel andere geur waar dan die hij tevoren had geroken: er was geen zweem meer van een baklucht, doch slechts de geur van rein jongenszweet, pijnbomen en door de zon verwarmd tentdoek, die bij Speerman iets opriep dat hij zich niet kon herinneren, maar dat ooit geweest moest zijn: een ongehoord groot, onbedreigd en onvergankelijk geluk.’ Maar tegenover zijn buren schaamt Speerman zich voor de jeugdige werknemer in een viswinkel; hij vindt hem met zijn kettinkjes, ringetjes en make-up te meisjesachtig. Hij vindt geen woorden voor hem. Twintig jaar later zal Speerman bij Moeder Maria genade afsmeken voor zijn laffe gedrag.

Het blijft voor Speerman bij die ene rit op Marcels jongenszadel; nog eenmaal komt de gebenedijde terug, in haast, met op zijn ongeschonden jongensborst een warme, gebakken vis die het spoor nalaat van een brandwond in de vorm van een hart. Speerman verzorgt de wond. ‘Godsdienst, dat is prachtig, maar je kunt wel overal van alles achter gaan zoeken. Zo blijf je aan de gang.’ Inderdaad, zo houdt Reve zijn lezers bezig. Het hele gebeuren met Marcel is de zoveelste metafoor in zijn werk voor de wederkomst van de Verlosser, te laat herkend door laffe mensen. Zo blijft het tobben. ‘Een visjongen, een vissersjongen, een vissersknaap... De klanken van een beroemd, klassiek zanglied speelden Speerman door het hoofd.’ Maar van het contact met de knaap weet Speerman weinig muziek te maken; Marcel mag al zwijgzaam zijn, de schrijver heeft helemaal geen tekst. Van de zo symbolisch aangeboden vis kan hij slechts één hapje door zijn keel krijgen, dan stokt de eetlust. Hij gaat op zoek naar de verdwenen vissersparel. ‘Niemand in West-Europa heeft ooit in zo korte tijd op een zo klein gebied zoveel viswinkels afgelopen.’ De enige die Speerman tegenkomt, is zich zelf: alle viswinkels waren in die tijd bedekt met spiegels. En al beeldt Speerman zich in: ‘Voor een echte visliefhebber is het altijd Vrijdag’, Marcel vindt hij nimmer terug. Op dat moment kan hij van die toevallige gebeurtenissen ook geen verhaal maken.

Gerard Reve
klaas koppe

Jezus' kruisdood

Een verhaal, dit verhaal, wordt het pas wanneer hij twintig jaar later door een jongeman in een Amsterdamse tram aangesproken wordt. Dat gegeven vormt de (niet zo sterke) structuur van dit boek. De oude Speerman meent in de jongeman iemand te herkennen, maar wederom is hij te laf om zich bloot te geven. De jongeman moet Marcel geweest zijn, nu op de leeftijd van Jezus' kruisdood; Speerman zwijgt. Hij is het zélf, die stille vriend; eerst veel later, teruggekeerd als gevierd schrijver op zijn landgoed in het verre zuiden, peinzend over zijn Indische verleden als ‘de luit met de fluit’ tussen zijn gewapende jongenshelden, realiseert hij zich zijn te kort schieten. Dan bedenkt hij wat hij had moeten antwoorden, tegen Marcel en tegen naar jongenszweet riekende soldaten-op-oefening in zijn zuidelijke woonstee: ‘Ik heb U verwacht. Heel mijn leven is een wachten geweest op U, zoals wij allen wachten op de Ene, Die alles vervult. Een wapen heb ik niet, behalve mijn liefdeswapen, dat ik vreedzaam in U wil planten, in de liefdeswonde waarmede iedere jongen reeds geschapen is, en die zich voor het geweld der Liefde smarteloos opent. Schenk me de genade, om dat liefdeswapen, mijn enig wapen, diep in Uw wonde te mogen stoten. Opdat het Woord vervuld worde dat geschreven staat: ‘God zal zijn alles in allen’.

Het antwoord dat de schrijver als mens (‘Eigenlijk was hij een wereldvreemde, tamelijk mensenschuwe persoonlijkheid, die in zijn leven meer liefde door twijfel had verworpen of afgehouden dan aanvaard’) schuldig blijft aan anderen, geeft hij in zijn literatuur. Een daarmee is dat antwoord tóch gegeven. Op die dubbelzinnigheid, op die spiegeling in vele viswinkels, is Reves oeuvre gebouwd. Speermans gebed tot Maria waarmee dit verhaal besluit, is Reves zoveelste poging door middel van het Woord, gericht aan de Middelares, zijn twijfel te bezweren. Alles in leven en literatuur, het is slechts verzinsel: ‘Enfin, dat wist U óók wel... Ik heb nooit één stap in ons Indië gezet. Ik ben nooit één dag in militaire dienst geweest. Vandaar misschien die levendige belangstelling van me voor jonge soldaten van het manlijk geslacht.’ Alles in de wereld bestaat slechts om uit te monden in een boek. Reves persoon en werk is de goocheltruc van waarheid en verdichtsel. De waarheid van Moeder en Zoon wordt in De Stille Vriend nog eens verliteratuurd. Misschien is het zo intrigerende ‘vrouwelijke’ in Reves werk wat de symbolist Karel van de Woestijne ooit de sfinx in de mond legde: ‘Gij zult mij allen, allen kennen; ik zal voor allen duister zijn.’

■