Vrij Nederland. Boekenbijlage 1984

[p. 5]

Een Mevrouw die op de man af gaat
Renate Rubinsteins bundel Naarde bliksem? ik niet

Naar de bliksem? Ik niet door Renate Rubinstein Uitgever: Meulenhoff, 242 p., f26,50
G. van Benthem van den Bergh

Een van mijn vrienden was alleen op Het Parool geabonneerd om Kronkel en op Vrij Nederland om Tamar. Lang niet alles komt in hun bundels, was zijn overtuigende reden. Ik lees zelf in VN ook altijd Tamar het eerst, zoals ik trouwens in de Volkskrant met Jan Blokker en in NRC Handelsblad met J.L. Heldring begin. Stijl, de Mevrouw (‘Ik ben een Mevrouw in het diepst van mijn gedachten’) trekken me meer dan opzienbarend nieuws of een geruchtmakend gesprek.

Tamar mag dan in Nederland de enige vrouw zijn die een krant tot een Mevrouw kan maken, alle mevrouwerigs is haar vreemd, al mag ze zelf soms denken van niet. Maar: ‘Ik wou op mijn tiende geen theeservies en op m'n vijftigste wil ik het nog niet.’ Renate Rubinstein zelf is trouwens ook geen mevrouw meer. Ze is alleen en ze kan door een ziekte niet meer goed lopen. Dat heeft haar blik en haar gevoel voor de onvermijdelijke onrechtvaardigheden van het leven verscherpt. De titel van haar nieuwe bundel Naar de bliksem? ik niet lijkt mij niet alleen een reactie op het modieuze doemdenken, wat zij tegen Adriaan van Dis zei, maar ook een uitdaging aan zich zelf.

Naar de bliksem? ik niet is een kloeke bundel waarin Tamar-stukken vanaf eind 1981 tot begin 1984 zijn opgenomen en bovendien de Huizinga-lezing van 1982 met de voor Renate Rubinstein zo karakteristieke titel ‘Links en rechts in de politiek en in het leven’. Want beter dan wie dan ook weet zij over politiek te schrijven als deel of als verlengde van het dagelijks leven. De keuze van de stukken is voortreffelijk en moet met veel zorg zijn gemaakt. Dat blijkt in ieder geval uit de schitterende opening van de bundel. De eerste column heet ‘Wraak 2000’ en gaat over de noodzaak voor vrouwen om ‘het artikel man’ te verdelen, althans in de grote steden, waar een vrouwenoverschot heerst: ‘In grote lijnen moet je per man twee vrouwen uittrekken. Het reëel bestaande leven behelpt zich daar allang mee, maar zelden zonder bedrog en nooit zonder dat één of beide vrouwen teleurgestelde wezens worden.’ Edoch, in de volgende eeuw zal dat anders worden, wanneer de vrouwen de macht en het medisch bolwerk grijpen: ‘Wij laten (de mannen) ijskoud honderd jaar worden. Zij zullen dan aan de beurt zijn om het langste te leven, terwijl wij comfortabel in ons graf liggen. De wachtkamers zullen vol zijn van klagende mannen in en over de middelbare leeftijd.’ Dat één op tweeperspectief wordt in het volgende stuk uitgewerkt in een kort verhaal over een gescheiden vrouw en haar getrouwde vriend, waarin de vrouw een herinnering ophaalt aan haar man. De inhoud ervan kan ik niet beschrijven zonder die te trivialiseren. Volgt een bespreking van de Russische film De dame met het hondje naar een verhaal van Tsjechov, met opnieuw het thema huwelijk en liefde: ‘De onverwachte bestendigheid (...) van een liefde die voor de beide geliefden een onoplosbaar probleem wordt.’ Ook in die situatie - al zegt ze dat niet - had alleen de in het eerste stuk door Tamar bepleite moraal van delen uitkomst kunnen bieden.

Renate Rubinstein
FRITS WOUDSTRA

Op de man af

Maar dan wordt in het vierde stuk onverwachts het één op tweeperspectief ook toegepast op de politieke verhoudingen in het kabinet-Van Agt II. Van Agt kreeg snel genoeg van zijn wettige echtgenote Den Uyl. Hij houdt eigenlijk van Wiegel (onlangs verklaarde Van Agt inderdaad opnieuw dat hij voor een kabinet met Wiegel op staande voet naar Den Haag zou afreizen) maar zit vast in een verstandshuwelijk met Den Uyl: ‘Zo blijven Wiegel en Van Agt dus aangewezen op hun clandestiene dineetjes bij kaarslicht en een goed glas wijn, terwijl de toornige echtgenote met haar vriendjes bokt en mokt en haar ongenoegen kenbaar maakt door middel van grote advertenties in de krant.’ Het is een hilarisch en zeer ter zake doend voorbeeld hoe vergelijkingen met het dagelijks leven politiek kunnen verhelderen - of ontluisteren, dat is een kwestie van smaak. Maar dit vereist wel dat het op het dagelijks leven geboden perspectief zelf verrassend en geestig genoeg is. Bij Renate Rubinstein is dit het en daarin ligt haar kracht wanneer ze over politiek schrijft.

De opening van Naar de bliksem? ik niet is dus al zo fraai, dat er niet veel meer mis kan gaan. Dat gebeurt dan ook niet. Maar wat is lastiger dan een kritiek te schrijven op een boek, waar je eigenlijk niets op hebt aan te merken, zelfs met de ‘kritische kanttekening’, waarmee een recensent zich toch boven de besproken auteur kan verheffen of bij (een deel van) het publiek in het gevlei kan komen.

Wat is er dan zo goed aan het schrijven van Tamar? Ze weet haar onderwerp meestal in een onverwacht licht of perspectief te plaatsen; ze suggereert niet, maar argumenteert, strak en to the point; ze schrijft een uiterst geschaafd en beschaafd proza, zij het recht op de man (sic!) af en zonder aanzien des persoons, (en dat bezorgt haar veel vijanden); en ten slotte: ze maakt me aan het lachen met haar even vindingrijke als puntige formuleringen. Ach, ze schrijft gewoon prachtig - en het is met de jaren nog beter geworden. ‘Bent U niet lastig,’ vroeg Adriaan van Dis haar. ‘Zeker’, had ze uit haar bundel kunnen citeren, ‘(...) in alle gewesten wordt de vonk van de rede met zijn eeuwige aanstoot geweerd en gesmaad’ (blz. 225). Maar al op de eerste pagina streepte ik een zin aan: ‘Ripeness is all, dat is zo en vroeg sterven is niet ideaal, maar toch: de doden klagen niet, dus klagen de vrouwen meer.’ En meteen erop: ‘Een enkele man weet zich tot op hoge leeftijd staande te houden en die krijgt dan, zodra hij weduwnaar wordt, ter beloning een jongere vrouw cadeau.’ Of Tamars wet en gebod van het dagelijks leven: ‘Begin nooit iets met een getrouwde man want hij gaat toch niet van zijn vrouw af. Bij deze wet hoort het amendement: behalve als je zelf met hem getrouwd bent want dan gaat hij wel van jou af.’

Mij bevalt dat allemaal zeer. Veel mensen, schrijft Tamar zelf, menen ‘in het moeilijk leesbare de geleerdheid te herkennen en in een bondige stijl de oppervlakkigheid.’ Die zin staat in een heel mooi wat langer stuk over symbolen, dat wil zeggen over de behoefte om in alles, diep verborgen symbolen op te sporen. Vooral leraren Nederlands lijden daaraan. Ondanks Ter Braak en Du Perron staat in Nederland de oppervlakte nog steeds laag aangeschreven. Toch, wie niet wil verdrinken moet zorgen aan de oppervlakte te blijven. Kinderen zijn terecht altijd een beetje bang voor het diepe. Waar komt die lustbeleving aan de diepte, zoals dieptestructuren of dieptepsychologie, dan vandaan? Aan het water denkend, kan het niet anders dan de doodsdrift zijn. Naar de bliksem? ik niet is dan een symbool van de oneerbiedige oppervlakte, van vitaliteit.

Antisemtisme

In het zelfde stuk troffen me twee passages. De eerste omdat hij Tamars kritiek op M. Mus verduidelijkt, de tweede (van Mary McCarthy) omdat deze enig licht werpt op Piet Grijs' verbluffende gebruik van de term ‘antisemitisme’. In volgorde: ‘Net als Mary M. zou ik het beschrijven van emoties, die nooit bestaan hebben, meineed vinden,’ (Vrij Nederland zou toch wel heel slecht moeten betalen, wil M. Mus (nog steeds) bijstandsmoeder zijn) en: ‘Ik ontdekte, schrijft (Mary M.) dat voor zeer domme mensen antisemitisme een vorm is van intellectualisme, de enige vorm van intellectualisme waartoe zij in staat zijn. Het vertegenwoordigde, op rudimentaire wijze, het vermogen om in categorieën te denken en te generaliseren.’

Antisemitisme en zionisme blijven Tamar bezighouden. Sinds haar Jood in Arabië, Goi in Israël (1967) is ze over de Palestijnen niet anders gaan denken, maar wel over de rechtvaardiging van het zionisme. Ze denkt niet meer, zoals vroeger, dat de wereld na 1945 definitief veranderd was en dat antisemitisme uitgeroeid zou kunnen worden. Nu meent ze ‘dat je op beschaving en ontwikkeling niet hoeft te rekenen als op krachten die een en ander terug zullen brengen tot een voorgoed verleden tijd.’ Dat de geallieerden moeiteloos Auschwitz en de treinverbindingen naar de vernietigingskampen hadden kunnen bombarderen, zoals G.L. Durlacher (in de Gids, nr. 9/10) liet zien,

Vervolg op pagina 6

[p. 6]

Renate Rubinstein
Vervolg van pagina 5

doet haar schrijven: ‘Maar het is niet overdreven, het algemene Israëlische gevoelen dat de joden zich zelf moeten redden omdat het de rest van de wereld in wezen onverschillig laat wat er met ze gebeurt, is helaas niet ongerechtvaardigd’. Dit soort pessimisme - of misschien beter: realisme - ligt ook ten grondslag aan haar kritiek op ‘repeterende ideeën’ over vrede en ontwapening zoals het denkbeeld: ‘Erger kan het niet (...) een gevoel dat je overwegend bij jongere mensen aantreft en dat daarom populair is in de retoriek van trendgevoelige ouderen.’ Tamar zegt terecht: wie voor 1940 voor dat idee propaganda maakten ‘hebben ruimschoots ervaren dat alles altijd erger kan’. Maar wie nu, ten aanzien van de huidige kernwapenbalans beargumenteert, en dat doe ik, dat we in de minst gevaarlijk mogelijke situatie leven en dat alle voorgestelde alternatieven de gevaren vergroten, stuit inderdaad voortdurend op Tamars ‘repeterend idee’. Daar stuit ieder argument op af. Wel is het zo, dat kernwapens ons dwingen om in beperkte mate met de Sovjetunie samen te werken om de reële gevaren van een kernoorlog te verminderen. En vrijwording van Oost-Europa - de waarde daarvan voor Centraal-Europa is door Milan Kundera prachtig beschreven - kan de oorlogskansen in Europa vergroten. Daaruit volgen dilemma's, die over het hoofd worden gezien door wie de Sovjetunie alleen als bedreiging zien, zoals Tamar geneigd is te doen. Renate Rubinstein schrijft wel over politiek, maar een politiek essayiste is zij niet en wil zij ook niet zijn. Zij schrijft er over en over haar eigen leven en daar is politiek een deel van. Maar de mevrouw die vanuit haar stoel in het groen kijkt - zoals op de mooie tekeningen van Peter Vos die de omslag van deze bundel siert - zal haar gedachten niet allereerst naar de politiek laten uitgaan.

■