Vrij Nederland. Boekenbijlage 1984

[p. 3]

Uit de school van de hogere bekrompenheid
Nieuwe satires van Jan Blokker: ‘Mag het ook zwart?’

Mag het ook zwart? door Jan Blokker Uitgever: De Harmonie, 128 p., f19,90
Carel Peeters

Jonathan Swifts beroemde definitie van de satire als een spiegel waarin degene die erin kijkt ieder gewenst gezicht ziet behalve dat van hemzelf, is zo langzamerhand aan een herijking toe. In het laatste kwart van de twintigste eeuw is Narcissus een masochist geworden: als hij een karikatuur van zichzelf ziet als badaap die zich een paar keer per week naar een sociale academie verplaatst om daar zo'n beetje te horen hoe men mensen kan helpen die daar niet om vragen, dan vindt hij dat schitterend en vraagt hij om méér.

Tot deze ontdekking kwam Jan Blokker in de loop der tijd, nadat hij met grote hardnekkigheid en gedurende jaren had aangetoond dat vanuit ‘het zorgenveld’, waarop de sociaal-academische wereld zich richt, ‘een hulpaanbod wordt geforceerd’ en dat de daarbij gebruikte methodes niet verschillen van ‘stofzuigerverkopers die hun voet tussen de deur zetten’. Blokker kreeg te maken met de zachte sector - een verbazingwekkende variant van het leerstuk van de repressieve tolerantie: de aangevallenen lieten hem zijn gang gaan, stuurden hem brieven en uitnodigingen om hen in de vorm van een gastcollege nog eens belachelijk te komen maken, kortom: ze lijfden hem in en gingen ondertussen hun gang.

Elke satiricus loopt het gevaar dat er hartelijker om hem gelachen wordt dan naar hem geluisterd. Blokker houdt natuurlijk zijn poot stijf en begeeft zich uit instinct al niet binnen een straal van een kilometer rond een sociale academie, maar voorbeelden van satirici of cartoonisten die zich laten fêteren door de politici die ze eerder voor schut hebben gezet zijn helaas makkelijk te geven. Bij zulke gelegenheden ontluikt de bonhomie van zo'n karikaturist of satiricus; er zijn weinig dingen die een stuitender aanblik bieden. Zoals er een scheiding van kerk en staat is, zo is er ook een scheiding tussen de satiricus en zijn slachtoffer. De enige plaats waar ze elkaar ooit zouden kunnen ontmoeten is in de hemel. Nooit dus.

Genot

Jan Blokkers bundeling van zijn columns in De Volkskrant in het jaar 1980 onder de titel Mij hebben ze niet begint met een toepasselijk onderwerp hoewel de aard van het stukje sterk afwijkt van wat hij doorgaans aan de orde stelt. Het stukje heet ‘Het genot van de gloeilampjes of: hoe men leert liegen.’ Het betreffende stukje haakt niet in op een recente gebeurtenis en gaat evenmin over een langzamerhand tijdloos, maar steeds weer actueel onderwerp als de loze zegeningen van de sociologie. Het onderwerp is een herinnering waaraan Blokker een persoonlijke conclusie verbindt: hij herinnert zich al vroeg begrepen te hebben dat ‘genot bovenal een kwestie van maatschapelijke dwang is’. Als jongetje van, naar zijn eigen schatting, zeven jaar werd hij getroffen door de ongelukstijding dat hij bij een vriendje mocht spelen. Zijn moeder is opgetogen over de belangstelling voor haar zoon, maar de zoon zelf heeft er zo zijn gedachten over, ook al laat hij daarvan niets naar buiten komen. Met het vriendje moet hij in het donker twee zaklantaarns zoeken waarvan bij ontdekking de batterijen bijna leeg zijn. ‘Heb je genoten?’, vraagt zijn vader als hij thuiskomt, ‘eerder doodmoe, als een oud mens dat terugkijkt op een zwaar leven.’ ‘Nou!’ zei ik.’ ‘Zo’, schrijft Blokker, ‘heb ik waarschijnlijk leren liegen.’

Zo, kan men uit dit voor Blokkers doen enigszins cryptische stukje concluderen, moet zijn satirische instelling zijn ontstaan: wat er ook gebeurt, mij hebben ze niet, ik maak me slechts vrolijk en verklaar dat ik genoten heb als ik me heb doodgeërgerd. Dit zou bij zijn reputatie passen als het niet ook een pose was die Blokker van tijd tot tijd terloops aflegt. De satire is Blokkers manier geworden om om te gaan met onaangenaamheden, alsof hij twee keer per week tegen zijn zin bij een vriendje moet spelen en op de vraag van de lezers van zijn krant ‘heb je genoten?’ antwoordt met een stukje waarin hij niet liegt, slechts een geschikte vorm kiest voor zijn aangetaste gevoelens. ‘Zodra ik inzake het genot eenmaal had leren liegen, ging het verder van een leien dakje’, wat zoveel wil zeggen als: toen ik mijn vorm gevonden had, hoefde ik niet meer zo ordinair te liegen, maar aan mijn gevoelens op een literaire en sociaal verantwoorde manier lucht geven. Het stukje onthult natuurlijk ook dat Blokker geen crack is in het genieten, maar liever zijn tong afbijt dan dat ongestileerd te laten blijken.

Blokker is niet alleen een van de weinige consequente satirici in Nederland, hij voldoet ook aan de klassieke voorwaarden ervan: op de achtergrond van zijn aanvallen op de F-side van de media, Van Agt, de sociologen, Kijk Haar enzovoort bevinden zich inderdaad een klein aantal ‘waarden’ waarvoor hij wil staan, al krijgen die bij hem nooit de gedaante van ‘idealen’ of ‘waarheden’. Een satiricus loopt niet met zijn persoonlijke overtuigingen te koop, die blijven op de achtergrond, die kan men erin lezen, ook al staan ze niet zwart op wit. Blokker is dan ook een heel andere columnist dan Renate Rubinstein bij wie het persoonlijke en publieke veel sterker verweven is. Blokker staat veel losser van zijn eigen persoonlijkheid dan Rubinstein, voor wie de persoonlijke verwerking van gebeurtenissen het belangrijkste is. Het gevolg is dat Blokkers columns weliswaar uiterst scherp en soms afdoende kunnen zijn, maar toch iets voorbijgaans en een nauwelijks zichtbare relativering bevatten, alsof er staat: morgen is er weer een dag waarop wij ons wederom zullen moeten buigen over een aberratie van de menselijke geest.

Kwaad geweten

Een satiricus kan zich maar heel weinig loyaliteiten veroorloven omdat hij zijn handen vrij moet kunnen houden om naar alle kanten te kunnen blijven uithalen. Blokker heeft zich wat dit betreft een grote vrijheid verworven, maar dat hij één grote loyaliteit heeft en dat die ‘links’ betreft is zonder meer duidelijk. Dat ‘links’ valt niet samen met bepaalde personen, maar met wat Blokker eronder verstaat. Wát hij eronder verstaat heeft hij niet, in tegenstelling tot Harry Mulisch of Renate Rubinstein, eens een keer keurig achter elkaar opgeschreven, al bestaat er een column waarin hij in een taal-sociologische excursie laat zien dat links in de omgangstaal altijd iets negatiefs aanduidt, van linkshandigheid tot het Italiaanse woord ‘sinistra’. ‘Links’ is bij Blokker het positief van het negatief dat hij aanvalt: zijn heel algemene sympathie ligt bijvoorbeeld bij de kleine omroepen, omdat keiharde cijfers leren dat alle kleine omroepen samen nog niet een derde uitmaken van de grote omroepen. Maar dat ‘positieve’ kan ook weer niet rekenen op zijn loyaliteit door dik en dun. Neem wat hij schrijft over linkse intellectuelen, degenen die denken dat hij elke dinsdag en zaterdag in De Volkskrant opschrijft wat zij denken: ‘Een van de grootste problemen van linkse intellectuelen in Nederland is(...) dat ze in hun hart rechts zijn. Wat we hier politiek bewustzijn noemen is niets anders dan kwaad geweten - en zolang er nog geweten is, is er geen hoop meer.’

Door deze vage loyaliteit ten opzichte van links krijgt het bij Blokker tot systeem geworden wantrouwen een minder schrille kant, het is niet opportunistisch en zeker niet iets dat in de lucht hangt, want als het er opaan komt beschouwt hij het als ‘de essentie van democratie’: dat is ‘niet het geloof, maar de twijfel, niet het vertrouwen, maar de argwaan.’ Enige tekening in wat voor Blokker ‘links’ is ontstaat als blijkt dat die argwaan alle schepselen betreft en in het bijzonder degenen die in hem een mede-strijder zouden willen zien: ‘Wie het diepste wantrouwen verdienen zijn zij die nog wel deugen.’

Jan Blokker
BERT NIENHUIS

Het woord ‘deugen’ komt wel vaker bij Blokker voor en is heel geschikt om inzicht te krijgen in zijn schipperskunst. Zodra hij het gebruikt heeft hij zich eigenlijk al versproken, op zo'n moment heeft zijn gedachtenloze ik ongemerkt het woord genomen, met andere woorden: het vooroordeel van het hart dat argeloos zegt dat er mensen zijn die deugen en niet-deugen eist voor één moment zijn rechten op. Normaal is dat Blokker voortdurend bestrijdt dat er ‘good guys’ en ‘bad guys’ zouden zijn en dat hij betoogt dat alles veel gecompliceerder is dan men denkt. In Als de dag van gisteren, een van de twee boeken waarin hij zijn stukken over geschiedenis heeft gebundeld (het andere is Het eeuwige examen) verklaart hij op zijn manier een aantal vermeende Nederlandse ‘deugden’, zoals ‘openheid’: open zijn de Nederlanders in de geschiedenis bovenal omdat ‘we overal kaneel willen kunnen kopen’; ‘verdraagzaam’ zijn we onder meer omdat ‘we goed kunnen verdienen aan allerlei joden, muzelmannen etc’; ‘flexibel’ zijn we ‘omdat je met rechtzinnigheid misschien wel in de hemel komt, maar er op aarde nog geen schoorsteen van kan laten roken.’ Het ‘good-guy-bad-guy-principe’ bestaat voor de denkende Blokker niet, maar hij is zelf de eerste om te erkennen dat men niet elk moment van de dag even knap

[p. 4]

kan zijn, zodat er soms wel eens iemand lijkt te deugen - al moet men bij hem héél goed zoeken wil men echt een persoon vinden die de kwalificatie waardig schijnt. De enige nog levende Nederlander die er zonder ironie het dichtsbij in de buurt komt, is iemand met een veelzeggende naam.

In het stukje waarin Blokker zijn periodieke zwakheid bekent - dat hij in de kern ‘een zorgeloos, slordig en opgeruimd karakter’ heeft - en dat onder de titel ‘Wantrouwen’ in zijn eerste bundel Ben ik eigenlijk wel links genoeg? staat, is het onderwerp deugen of niet-deugen. Hij dacht altijd dat Ionesco iemand was die deugde, tot Ionesco iets wilde gaan ondernemen om de westerse cultuur te redden, waarmee hij in het vaarwater van bedenkelijke ultra-rechtse organisatietjes belandde. Uit deze overweging ontstaat een omschrijving van ‘deugen’ die ook iets laat zien van Blokkers gedachten over wat men ‘de dynamiek in een cultuur’ kan noemen: ‘In mijn zorgeloosheid (...) had ik die man al bijna voorgoed ingedeeld in de rubriek van mensen die deugen, dat wil zeggen schrijvers die aan de heersende cultuur graag net zolang morrelen tot er iets afbrokkelt en die na gedane arbeid allerminst hun medeburgers alarmeren om de scheef gezakte gevel te stutten, doch zich integendeel tevreden laten opnemen in de encyclopedie van baanbrekers.’ ‘Deugen’ wil bij Blokkers zeggen dat men een ‘pionier’ is, iemand die iets échts wil veranderen, zoals Ionesco dat deed met zijn eerste toneelstukken en die na enige generaties niet gaat roepen dat de nieuwe pioniers met iets héél anders bezig zijn, met een ‘onverantwoorde’ omverwerping van de maatschappij. Waar Blokker het over heeft is de Wet van Ter Braak: die zag al jong dat wie als jongeman de beest uithangt onherroepelijk schijnt te moeten eindigen als een brave burgerman. Iemand die in Blokkers ogen deugt houdt daarentegen zijn wantrouwen, ook ten opzichte van zichzelf, op peil. Dat hij er niet gerust op is dat dit menselijkerwijs mogelijk is blijkt uit zijn twijfel of Ter Braak en Marsman het zelf wel hadden kunnen volbrengen als ze waren blijven leven.

Blokkers verhouding tot de jaren zestig heeft alles te maken met het pioniersentiment omdat hij die tijd en de jaren die erop volgden aan den lijve heeft meegemaakt en er altijd aan refereert als hét voorbeeld van de teloorgang van het baanbrekerschap: ‘Leve de pioniers,’ schrijft hij ergens, ‘god zal je bewaren voor hun volgelingen.’ De jaren zestig bevestigen Blokker wat hij met de titel van zijn nieuwe bundel bedoelt: dat ‘de tijden onveranderbaar zwart zijn en we zijn altijd eeuwen en eeuwen te laat geboren geweest.’ De jaren zestig hadden wel een ‘voordeel’, dat was dat ‘veel vernis van de samenleving werd weggekrabd.’ Maar daarop volgt onmiddellijk het nadeel: ‘dat we sindsdien weten wat er al die tijd onder heeft gezeten.’ Wat eronder heeft gezeten heeft de tijd geleerd god heeft ons niet behoed voor de volgelingen en van de jaren zeventig in Blokkers ogen een periode van grote malaise gemaakt.

De pioniers van de jaren zestig waren nog doende met het veranderen van een reëel bestaande werkelijkheid, in de jaren zeventig kwamen de volgelingen op en hielden zich bezig met zaken die behoorden tot een irreële, dus niet bestaande werkelijkheid. In die jaren begon en ligt het hoogtepunt van Blokkers satirische werkzaamheden, die zijn apotheose heeft gekregen met zijn in Mag het ook zwart? opgenomen Brandende Kwestie ‘De verknoeide jaren’. Al die tijd hield hij zich bezig met de manifestaties van een andere wet, de Wet van Romein, beter bekend als de ‘wet van het onbedoelde of zelfs averechtse gevolg,’ want nu was het woord ‘aan de schreeuwlelijken, de platpraters, doeieie-roepers en de helemaal-te-gekkejasjesdragers.’

Blokkers verschijning als satiricus viel samen met het ontstaan van een kloof tussen werkelijkheid en illusie in de jaren zeventig; de satiricus had zijn geëigende werkterrein gevonden, het werd erdoor opgeroepen: ‘Satire,’ schrijft hij in Het eeuwige examen ‘is tenslotte het literaire genre waarin de tegenstelling tussen ideaal en werkelijkheid zo scherp mogelijk wordt gehekeld, met de vrome bedoeling de werkelijkheid in de richting van het “ideaal” te veranderen.’ Over dat ‘ideaal’ laat Blokker zich nooit uit omdat het niet bestaat, maar er bestaat wel zoiets als een reëel bestaande werkelijkheid voor hem omdat dat het positief moet zijn van het negatief dat wordt gevormd door het ‘slapjanussenutopia’. Tegenover de narcistische idealen van de jaren zeventig stelt hij de ‘heel concrete lijst maatschappijkritische verlangens’ en de sociale idealen van de jaren zestig. Die lijst staat Blokker inmiddels niet meer voor ogen, maar hij is geen brave burgerman geworden. Die lijst is getransformeerd in een anarcho-liberale instelling van permanente kritiek en wantrouwen, zodat hij lapidair en terloops kan schrijven: ‘De bestaande machtsverhoudingen zijn er - daar kunnen we het wel over eens worden - om voortdurend ondergraven, ondermijnd en tot ontploffing gebracht te worden’ (Afscheid van televisieland).

Het is makkelijker om te zeggen waar Blokker tegen is dan waar hij vóór is: men hoeft daarvoor maar een lijst aan te leggen van zijn slachtoffers en thema's. Wie erachter probeert te komen waaruit het positief van al het negatieve dat hij aansnijdt bestaat, stuit in eerste instantie op een solide impressie: deze man ‘deugt’ op grond van alles waar hij tegen is. In tweede instantie herinnert men zich een citaat dat hij aanhaalt uit een boek van Maarten Maartens waarin over een satiricus die ten dode is opgeschreven wordt gezegd: ‘Hij behandelde de hele ronde wereld als zijn voetbal (...) en hij schopte hem.’ De satiricus heeft nog de kracht voor één antwoord: ‘Maar altijd naar het Doel, zei hij.’ Blokker heeft een uiterst vage voorstelling van dit Doel, misschien is het niet meer dan de herhaalde wens dat mensen hun hersens gebruiken en dat hij in geschriften altijd op zoek is naar deugdelijke ‘analyse en kritiek’. Men zou het ook kunnen afleiden uit de schrijvers en de paar mensen waar hij zich gunstig over uitlaat: Multatuli, Nescio, Elsschot, Bordewijk, ‘Oerhollandse stenen voor literair brood - superieur, want zonder een spoor van schuldgevoel aangedragen door die paar werkelijk interessante schrijvers die maling hebben aan de kunstzinnige conventies van hun tijd.’

Maar vraagt men een franctireur naar de bestemming van de stenen die hij uit de weg haalt? Wat betekent het dat Blokker

Vervolg op pagina 35