Vrij Nederland. Boekenbijlage 1984

[p. 52]

Een weinig vrolijk spel
Julio Cortázars verhalen met de dood als inzet

Julio Cortázar, foto Anne de Bruinhoff

Bestiarium Einde van het spel door Julio Cortázar Vertaling: prof. dr. J.A. van Praag en Barber van der Pol Uitgever: Meulenhoff, 126 & 167 p., f24,50 & f26,50
Maarten Steenmeijer

De eerste verhalenbundels van Julio Cortázar zijn hier destijds in verschillende bloemlezingen terechtgekomen. Onder de titels Bestiarium en Einde van het spel zijn bijna alle verhalen uit Brief aan een meisje in Parijs en Circe nu voor het eerst in de oorspronkelijke samenstelling uitgegeven, zonder dat deze ‘nieuwe’ ordening overigens voor grote verrassingen zorgt. Bij Cortázar doet zich namelijk het paradoxale feit voor dat ieder verhaal volkomen op zich zelf staat, terwijl al zijn verhalen toch een onmiskenbaar geheel vormen. Datzelfde is het geval met het werk van de Braziliaan Dalton Trevisan, ook een schrijver die laat debuteerde.

Cortázars pleidooien voor meer gevoel voor humor, meer erotiek en meer vrijheid in de literatuur hebben geleid tot de identificatie Cortázar/spel, waar titels als Rayuela: een hinkelspel en 62-bouwdoos uiteraard ook toe hebben bijgedragen. Er zit inderdaad veel spel in deze verhalen: een man gaat deel uitmaken van de roman die hij aan het lezen is. Een afgodsbeeld brengt de opgravers tot dezelfde rituelen als de oorspronkelijke aanbidders. Een huisbewaarder braakt konijntjes. Een bewoner van Buenos Aires krijgt een motorongeluk, komt op de operatietafel en belandt bij de Azteken. Maar geen vrolijk spel: de lezende man wordt vermoord; de ene archeoloog vermoordt de andere; de konijntjesbraker pleegt zelfmoord; de man in het ziekenhuis komt terecht in een Azteekse bloemenoorlog en wordt geofferd.

Hoewel Cortázars verhalen veel minder macaber zijn, hebben de verhalen van Poe (die hij allemaal heeft vertaald) hun sporen achtergelaten: de hoofdpersonen zijn binnen hun eigen wereld de dupe van ziekte of (zelf)moord. Dit wil niet zeggen dat zij zich zelf pijnigen, want dan is het alsof zij willens en wetens te werk gaan. Ze zijn weerloos, slachtoffer van zich zelf. De konijntjes die gebraakt worden in ‘Brief aan een meisje in Parijs’, de tijger die dreigend rondwaart in ‘Bestiarium’, zij vormen de produkten van een grootse verbeelding die zich tegen zich zelf keert. De mens als slachtoffer van zijn ongrijpbare schaduwen.

Mislukte levens

De grootste en dus meest bedreigende onbekende is de dood. Hoezeer Cortázar er ook in slaagt om andere werkelijkheden dan de ons omringende, banale wereld op te roepen, aan één werkelijkheid ontkomt niemand: de dood. Moord, zelfmoord en andere, iets rustiger manieren van doodgaan vormen, ook in Cortázars latere verhalen, het grimmige decor van het spel. De dood laat in zijn onherroepelijkheid niet met zich spelen, hij is de wrede spelbreker. De dood maakt dat de mens zich schuldig voelt, al weet hij niet waarom hij schuldig is, zoals de twee passagiers in ‘De bus’ niet weten waarom de andere passagiers, die allen op weg zijn naar een begraafplaats, hen zo onheilspellend aanstaren en waarom de chauffeur hen zo agressief behandelt. In ‘Een gele bloem’ lijkt de hoofdpersoon zich te verzoenen met zijn sterfelijkheid, want hij is blij als zijn opvolger (een jongetje dat precies op hem lijkt en dat hij toevallig tegen is gekomen) overlijdt. Zo komt er tenminste een einde aan zijn ‘onbenullige, mislukte leven’. Maar als hij beseft hoe onherroepelijk zijn sterven zal zijn (‘er zou niets, volstrekt niets zijn’), gaat hij koortsachtig op zoek naar een nieuwe opvolger.

Tijdens het lezen van deze verhalen krijg je even het gevoel dat je vliegt, zoals het kind in ‘Venijnen’. De klap laat echter niet lang op zich wachten: ‘het was allemaal zo echt, net of je wakker was, alleen was het gekke bij die droom dat ik altijd droomde dat ik wakker was, dat ik echt vloog, dat ik het vroeger gedroomd had maar dat het deze keer echt was, en als ik dan wakker werd was het net of ik op de grond viel, erg naar, je kon wel gaan lopen of hollen maar je hield altijd dat gewicht, na iedere sprong kwam je weer op de grond terecht.’

Achter Cortázars virtuoze spel schuilt een groots medelijden met de mens, slachtoffer van een onrechtvaardige spelbreker.

■