Vrij Nederland. Boekenbijlage 1984

[p. 50]

Vergissen is dichterlijk
Een autonoom poëziedebuut van Cees Sanders

Waaien op het dek door Cees Sanders Uitgever: Van Oorschot, 56 p., f14,50
Rob Schouten

Merkwaardig poëziedebuut, Waaien op het dek van Cees Sanders. De titel lijkt syntactisch een variant op populaire sellertjes als Fluiten naar de overkant en Liggen in het gras, maar is enkele fracties geheimzinniger, met associaties aan wind en frisheid, zaken die wat mij betreft ingezet kunnen worden om de nevels die in Sanders' poëzie zelf zitten, hier en daar weg te blazen.

Waar te beginnen? Misschien bij het laatste gedicht, ‘De eenhoorn’, naar Rilke. Geen vertaling, maar op de manier die Robert Lowell in zijn bundel Imitations demonstreerde, een bewerking voor eigen doeleinden van Rilkes gedicht ‘Das Einhorn’. Ongeveer twee derde van het oorspronkelijke gedicht is vertaald en het sluitstuk geworden van dertig regels eigen makelij. Rilkes zeer plastische portret van het onmogelijke dier wordt door Sanders van een verklarende voorgeschiedenis voorzien. Rilke zette de mythe eigenlijk nogal plompverloren neer, als een geheimzinnige verschijning uit het niets, en liet aan de lezer te raden over, wat de strekking van de Eenhoorn was. Sanders geeft in zijn eigen part een aanvullende visie op het ontstaan van het dier ‘van zijn mythe bestaand’, door de wereld gevoed ‘niet met koren maar / telkens met de mogelijkheid: het zij’ (aardige dubbelzinnigheid, die twee laatste woorden: moge het zijn én onzijdig of vrouwelijk). Sanders' persoonlijke versie is over het geheel genomen geen verbetering. De eenhoorn van Rilke bleef juist door het zuiver portretmatige geheimzinniger en verlokkender, maar de nieuwe ‘imitation’ is wel typerend voor de poëzie in Waaien op het dek. Qua onderwerp: het sprookjesachtige mythische dat gevoed wordt door de verbeelding; wat betreft de werking van het vers: trekt men Rilkes aandeel eraf dan blijft een schimmenspel over, waarin steeds een concreet beeld lijkt te zullen ontstaan dat dan net voor het tastbaar wordt, weer verdampt.

Cees Sanders, foto Chris van Houts

Ondanks een klaarblijkelijk autobiografische aanleiding zijn de meeste gedichten van Sanders onrealistisch, mistig soms. Het lijkt of de werkelijkheid deze man voortdurend mythische en allegorische associaties bezorgt. Van begin tot eind is zijn fantasie werkzaam, op een ongewone en aparte maar ook tamelijk vermoeiende manier.

De verschillende cycli zijn ‘op locatie’ gedicht: het ouderlijk huis, Hollandse rivieren, Griekenland, Parijs, Haarlem, de Antillen. Al deze plekken kregen van Sanders een gelijksoortige mythologische, sprookjesachtige invulling, meer alsof hij ervan droomt dan dat hij er werkelijk is. De meest merkwaardige uiting daarvan is het lange gedicht ‘Een zomercarrière, geschreven op een vakantieverblijf in Griekenland.’ Van die aanleiding bleef weinig over, het geheel is door idioom en beeldspraak getransformeerd tot iets onstoffelijks. De sfeer van het gedicht herinnert aan Nijhoffs Awater, ook hier een hoofdpersoon die de wereld aan zich ziet voltrekken en er signalen uit opvangt om aan haar deel te nemen. De ‘Awater’ in dit gedicht is Politeia: ‘Uit de mythe stapt Politeia, een badmuts op, / Zij reikt me haar transparante paraplu, / wat mensen im- en exporteren weet zij/zij is ter huize van haar hotel een fotomodel / te midden van haar boeken spreekt zij / wijzer dan mijn leraar klassieke talen.’

Persoonlijke mythe

Zij is alter ego, masker en spiegel van de ik-figuur, met een veelzijdige persoonlijkheid: praktisch, werelds, belezen en melancholiek. Tegelijkertijd vertegenwoordigt ze zijn diverse ervaringen, aan het strand, bij de douane, in hotels, tijdens het lezen van een boek. Haar aanwezigheid in de ziel van de dichter wordt allegorisch verbeeld, zij is zijn reisgenote.

Ik heb me naar behoren het hoofd gebroken over haar naam, die iets als ‘openbaar leven’ of specifieker ‘staat’ betekent. Laten we zeggen dat ze de naar buiten gekeerde kant van de ik vertegenwoordigt. Maar uit welke mythe gestapt? Niet uit een klassieke, want daarin is haar naam onbekend. Sanders heeft haar tot ster van zijn persoonlijke mythe gemaakt, zij is dus, met al haar extraverte activiteit, een produkt van zijn innerlijke verbeelding. Dit lijkt me 's dichters grondhouding: handelen en aanwezigheid zijn produkten van de fantasie.

Deze poëtische claim botst met de buitenwereld, die de dichter in de vorm van belastinggaarders en schuldeisers in diverse gedichten achtervolgt. Onder hun bewind ‘moet ik nog voor elke zin geld betalen.’

Zo wordt in ‘Een zomercarrière’ allegorisch verbeeld de vlucht uit de werkelijkheid, die in Sanders' opvatting de poëzie kennelijk is. Zijn doelbewuste wereldvreemdheid zorgt voor talloze passages waarin je het gevoel hebt in een doorzichtige taal- en beeldbol net een klein eindje boven de werkelijkheid te hangen.

‘Juist is: wij varen op Caesars waterontwerp
met veel wijn moet ik horizon zien te houden.
Zij moedigt me aan, schatert in deze nacht
van schandknapen, overspelers, hoereerders
mijn spraak verdubbelt haar zeemansliedjes
die tegen de muren van het kanaal slaan.
Buitengaats laat zij het anker vallen
en werpt op de sterren vliegtuigjes
van Paulus correspondentie gebouwd,’

Een droom

Eerlijk gezegd vermocht dit soort overmatige verbeelding niet mij tweehonderd regels achtereen te boeien. De geheimzinnige voorstellingswijze keert zich op zeker moment tegen zich zelf, het wordt een geforceerd, autonoom universum, een droom waaruit de dichter tot zijn laatste snik niet ontwaken wil. En de lezer maar meezweven, zonder precies te weten waarboven en waartoe. In dat opzicht laboreert Sanders poëzie aan een typische debutantenkwaal, zij is door de subjectieve inzet wat al te eigenaardig geworden, en verliest gaandeweg aan kracht.

Maar in zijn kortere gedichten

[p. 51]

komt het programma der verbeelding beter tot zijn recht. De werkelijkheid wordt daarin steeds als een verleidster, hoer en muze ineen, voorgesteld. Sanders steekt dan feestredes en liefdesverklaringen aan haar af zonder haar daadwerkelijk te beminnen. Resultaat: eigenaardige, wat surrealistische stad- en landgezichten, met heel vaak vindingrijke regels. Vooral de stad Haarlem heeft de dichter geïnspireerd tot fraaie verzen, waarin een wat zondagse, onwerkelijke sfeer heerst, ‘wanneer de terrassen in de kelders zijn opgeslagen’. Treffend (ja, hoe moet je het anders noemen?) zijn ook de slotregels van het gedicht ‘Gecostumeerd’:

‘Hetzelfde sprak mijn minnares wel aan
vaak is zij besproken, haar hand gekust
want welke straatgenoten kende zij niet
daar gaat meneer Bomans: dag Mijnheer!’

Een vreemd, wat absurdistisch einde dat aan de taal uit ‘Herenleed’ doet denken. En voor het overige, samenstellers van komende ‘Land der letteren’-bloemlezingen zullen zeker niet aan Sanders' debuut voorbijgaan.

De stijl van Waaien op het dek zou ik ‘langdurig’ willen noemen. Er lijkt geen einde aan de zinnen te komen, waarin beelden ononderbroken in elkaar overvloeien. In de ganse bundel telde ik zegge en schrijve twee witregels, geen getuigenis van interne afgerondheid. Deze vorm houdt onmiskenbaar verband met de droomachtige inhoud van deze poëzie. Aan de andere kant krijgt het ook iets praterigs; je hebt eigenlijk nooit het idee dat het nu allemaal gezegd is. De bard rapsodieert almaar voort, tot in het ongrammaticale en ommetrische door:

‘Voor mij had ik mijn koffertje geplaatst
waaruit verzameld oliën die een vlies
moesten maken om mijn emotie om schoonheid
ook om zand en wind van mij weer te keren,’

Bijzondere prentjes

Mijn oordeel over Waaien op het dek is tweeslachtig: het is een intrigerende en tegelijk wat teleurstellende bundel. Sanders laat bepaald een authentiek geluid horen, en hij beschikt over een veelbelovende fantasie aan taal en beeld. Maar ik mis ook enige strekking of kernachtigheid in zijn gedichten. Ze lijken slechts te dienen tot het oproepen van bijzondere prentjes.

Zijn stijl is me al met al net iets te onveranderlijk, waardoor zijn verzen in een bepaald opzicht doen denken aan de smeuïge elegieën van Hans Lodeizen. Een korzelige, rationele of wrange regel zou mij persoonlijk wel eens goed doen. Maar nee, de dichter prefereert het om je te laten doezelen. Zelfs de meest banale (aan)gelegenheid wordt nog door een aangenaam, maar weinig prikkelend licht van schoonheid overspoeld, zoals deze café-scène in het gedicht ‘Een straatgod’:

‘Het cafélicht streelt de nacht
waaruit ik van mijn fiets opsta,
om een vrouw speel ik er met stenen
(is zij in mijn hoofd aan het slapen?)
Het glas stoot ik, een straatgod slechts,
aan woorden overspelig van haar
die reeds voor het sluitingsuur
mijn nota op haar kassa schrijft.
O, zij bant mannen aan ranzige dromen,
naar een fysieke transactie taalt zij niet,
zij heeft deze dobbelstenen opgeschilderd
als haar ogen, als haar nagels bijgevijld.
Op mijn bagagedrager zit zij niet, zij
houdt mijn glas in het laatste afwaswater,
kijkt niet om voor verre lichte steden
maar duwt mij haar vinger op de mond.’

Een mooi gedicht, ongetwijfeld, plastisch en toch vol dichterlijke vrijheid, maar het blijft voor mijn gevoel een beetje om zijn eigen kern schuimen. Stellig bots ik hier persoonlijk met Sanders' vloeiende passiviteit, die in de opmerkelijkste regel uit de bundel als volgt tot uitdrukking komt: ‘Als het zo in de wereld toegaat / zal hij zeker zijn nut hebben / of ik moet me sterk vergissen.’ Ik denk dus dat hij zich vergist, maar zijn vergissen is dichterlijk.

■