Vrij Nederland. Boekenbijlage 1984

[p. 46]

Uitdovend bewustzijn
Bernlefs roman over de langzame ouderdom

J. Bernlef, foto Serge van Opzeeland

Hersenschimmen door J. Bernlef Uitgever: Querido, 160 p., f29,50
Jacques Kruithof

In april 1968 werd in Drouwenerzand het achttiende congres voor neerlandici gehouden, met als thema: de toekomst van de roman. Een van de sprekers was J. Bernlef. Hij weidde uit over het schrijverschap, de moderne literatuur, de herinnering gezien als fotoalbum of als hologram, de ‘stream of consciousness’ en ‘taal als een grof schema, een schabloon dat wij op de werkelijkheid leggen en waarmee wij haar denken te vangen’.

Tegen het slot van zijn lezing citeerde Bernlef een opmerking van Julio Cortázar: ‘wat is het nut van de schrijver anders dan het vernietigen van de literatuur’. Via de overweging dat ‘uit die vernietiging nieuwe vormen, nieuwe boeken kunnen worden geboren’, kwam de auteur bij zijn slotpassage: ‘hoe kan ik mijn eigen hersens vernietigen? Makkelijk genoeg, dacht de schrijver. Maar dan komt er ook nooit meer een boek van me uit. Hij besloot dat het (nieuwe) boek over een dode zou gaan en dat het zou heten: De verdwijning van Kim Miller. Het boek zou beginnen met haar dood. Dan haar begrafenis. Daarna zou haar werkelijke verdwijning beginnen. De verdwijning uit archieven, van verjaardagskalenders, foto's die zoekraakten, brieven die gelijk met een oud bureau verkocht werden, gedachten die langzaam nevelig werden, van oude mensen die aan aderverkalking leden...’

Deze oude voordracht is niet alleen een interessant commentaar van de schrijver op zijn werk en werkwijze. Het stuk laat zich ook lezen als de kiemcel van Bernlefs nieuwe roman Hersenschimmen.

Hoofdpersoon van dit bijzondere boek is Maarten Klein, ruim zeventig jaar oud, Nederlander, maar al vijftien jaar woonachtig in de Verenigde Staten, in een kustplaats nabij Boston. Als gepensioneerd functionaris van een internationale visserij-organisatie is hij in zijn dienstwoning blijven hangen, samen met zijn vrouw Vera. Het verhaal speelt in een winter, rond 1982, in een sneeuwlandschap dat meer is dan uitsluitend decor.

Maarten Klein lijdt aan een ziekte die, geloof ik, seniele dementie heet: een globale teruggang van waarneming en geheugen, of, zoals de encyclopedie zegt: ‘een totale persoonlijkheidsregressie’, in de wandeling ‘kindsheid’ genoemd. Zijn gedrag, dat aanvankelijk nog aan verstrooidheid of gewone ouderdomsslijtage geweten kan worden, neemt voor zijn omgeving steeds vreemdere vormen aan: onverklaarbare opmerkingen, onopgehelderd wegblijven na een wandeling, plotseling verdwijnen. Geleidelijk begint Klein heden en verleden te verwarren, denkt hij nog naar kantoor te moeten, spreekt hij over zijn sinds lang gestorven vader alsof de man nog leeft, enzovoorts, en het kan niet uitblijven dat hij na verloop van tijd zijn vrouw met ‘moeder’ gaat aanspreken.

Eerst probeert Vera hem nog te bereiken, dan wordt natuurlijk de huisarts erbij gehaald - die onder meer met het foto-album op tafel Kleins gesteldheid onderzoekt -, naderhand komt er een meisje als gezinshulp in huis. Klein verwart haar met een jeugdliefde en met zijn dochter, en kan haar naam niet onthouden. Het draait er vanzelfsprekend op uit dat hij naar een inrichting gebracht wordt; daar eindigt de roman.

Is dit al een opzet waarmee een schrijver het zich lastig maakt, Bernlef laat zijn ongemakkelijke hoofdfiguur ook nog in de eerste persoon zelf aan het woord. Het boek is in de tegenwoordige tijd gesteld: geen verslag achteraf, dat voor de lezer een gunstige wending suggereert, maar een soort bewustzijnsstroom die onafwendbaar op de desintegratie van het ‘vertellende’ bewustzijn afkoerst. Dat betekent voor de lezer een benauwende opsluiting, te vergelijken met Kafka's Verwandlung, of het verhaal De huidaandoening van Jacques Hamelink (uit De rudimentaire mens). Voor de schrijver lijkt het me een heksentoer, en een meesterproef op het stuk van inleving.

Hersenschimmen heeft een ongebruikelijk korte flaptekst van drie regels, waar toch te veel in staat: het woord dementie had er niet moeten vallen. Het geeft jammer genoeg de conclusie voordat de lezer die uit het samenstel van signalen in het begin van het boek heeft kunnen trekken. In het vervolg wordt de ‘diagnose’ bevestigd door de ogenschijnlijk losse opbouw, en door de verbrokkeling van Kleins taal tegen het einde van de roman. Bovendien heeft de lezer de gelegenheid zijn onbetrouwbare verteller te controleren: Klein vangt flarden op van gesprekken die Vera voert met een vriendin, de dokter en het meisje dat komt oppassen. Deze kunstgreep, door Marcellus Emants al toegepast in Een nagelaten bekentenis, helpt de lezer aan coördinaten buiten Maarten Kleins indadequate bewustzijn.

Coherentie

Aan de andere kant maakt het gekozen perspectief duidelijk dat ‘inadequaat’ niet bepaald het juiste woord is voor wat er in de hoofdpersoon omgaat. Het is een uitdovend bewustzijn, dat zijn greep op het heden verliest, namen en woorden kwijtraakt, maar waarin nog heel lang een particuliere samenhang zichtbaar blijft: de coherentie van herinneringen, nooit vertelde voorvallen, associaties en aldoor vluchtiger indrukken. Waar de banden

[p. 47]

van besef en taal tussen het ik en de buitenwereld allengs worden doorgesneden, resteert een hulpeloze introvertie, die in het dagelijks leven onbruikbaar, maar daarom nog geen volstrekte chaos is.

Uiteraard bedoel ik dit niet als een karakteristiek van Kleins soort dementie, net zo min als Bernlef zijn Hersenschimmen zal hebben aangevat als een medisch verantwoorde tekening van seniliteit. Het zou me trouwens verbazen indien er een arts te vinden was, die een dergelijke patiënt van binnen uit kan portretteren: dat is óók het voorrecht en het nut van de schrijver. Deze roman is allereerst een produkt van de verbeelding, een studie in het uiteenvallen van realiteitsbesef, in onthechting, en tevens door het contrast met het ‘normale’ functioneren van de lezer, een studie naar onze verhouding tot de tijd, de dingen, de mensen om ons heen, en naar de taal ‘als een grof schema’, waar we niet buiten kunnen.

Bernlefs demente personage hoeft met de werkelijkheid van verzorgingstehuizen niets méér te maken te hebben dan de dieren van A. Koolhaas met wat een bioloog zou vertellen: het enige dat voor lezers telt, is een zekere overeenkomst met het beeld dat de leek heeft van muizen en ratten, of, voor hetzelfde geld, van seniele bejaarden. Naar mijn indruk vertoont Maarten Klein de bekende ‘uitvalsverschijnselen’, de symptomen die men kent of meent te kennen. Dat maakt hem als romanfiguur waarschijnlijk en aanvaardbaar.

Tegelijkertijd heeft hij een eigenschap waarvan ik niet weet of die in de werkelijkheid bij dementerende bejaarden wordt aangetroffen: hij beseft wat er hapert, hij voelt dat ‘iets’ hem aantast en overvleugelt: ‘wat schuilt daar binnen in mijn lichaam toch dat het op mij gemunt heeft?’

Het doet er weinig toe, of zo'n meta-bewustzijn reëel is - wie zou er overigens uitsluitsel over kunnen geven? Maar het is voor de lezer, en denkelijk ook voor de schrijver, van het hoogste belang, omdat daar het medeleven van afhangt: die combinatie van mededogen en vrees waar Aristoteles het al over had. Maarten Klein is een tragische held dank zij de anagnorisis: de herkenning van het drama waar hij in verstrikt is geraakt. Wat dat betreft, is deze oude man een bedenksel, een hersenschim, een artefact als ieder ander personage dat beter bij zijn positieven is.

In Hersenschimmen heeft de lezer deel aan een genadeloos proces van psychisch verval en lichamelijke aftakeling, dat nochtans de integriteit van de hoofdfiguur onaangetast laat: er is geen ironie, geen distantie, geen superioriteit in de manier van vertellen, dus evenmin in een acceptabele manier van lezen.

Bernlef is een merkwaardige auteur. Hij geldt als een vertrouwde verschijning in de Nederlandse literatuur, met tientallen boeken op zijn naam, en over waardering en bekroningen heeft hij zich niet te beklagen. Toch hoort hij buiten een kring van kenners niet tot de eredivisie van letterkundigen, en ik herinner me een interview in NRC Handelsblad, enige jaren geleden, waarin hij zichzelf ook voorstelt als een ‘maker’, een ambachtsman die de hoogste toppen buiten zijn bereik weet.

Misschien is dat terecht. Ik ken lang niet al het werk van Bernlef, en ik heb niet de gewoonte, schrijvers met de duimstok na te meten, maar de literatuur is natuurlijk ook een soort competitie, of een vorm van ‘creatieve wedijver’, om met J. Kamerbeek jr. te spreken. Dan moet me toch van het hart dat er in Bernlefs poëzie van de laatste jaren, in de roman Sneeuw (1973) en in dit nieuwe boek Hersenschimmen stalen zijn te vinden van een kunnen dat het respectabele vakmanschap te boven gaat.

Uiteraard voorzag Bernlef dat ook al in die lezing uit 1968: ‘(de schrijver) verzon zijpaden, dwaalde af, legde valstrikken voor de lezer, liet heden en verleden samenvallen, iemand dromen dat hij wakker werd, liet iemand bestaan door haar te laten sterven en langzaam zag hij de oren van het konijn uit de hoge hoed te voorschijn komen’.

Zoals de Fransen zeggen: ‘Chapeau!’

■