Vrij Nederland. Boekenbijlage 1984

[p. 41]

Een te groot oppervlak
Joan Didions roman over politiek en innerlijke trauma's

Democracy. A Novel door Joan Didion Uitgever: Simon and Schuster, 234 p., f50,20 Importeur: Van Ditmar
Nienke Begemann

Ik heb Democracy niet kunnen lezen zonder meerdere malen in slaap te vallen, en zonder evenveel keer opnieuw te hebben moeten beginnen, omdat de personages in het verhaal me maar niet helder bij wilden blijven. Geen goede tekenen, maar Didion is niet een schrijfster wier boeken je soms wel en soms niet bespreken kunt, daarvoor is ze te ernstig bezig met het opbouwen van een oeuvre waarin bepaalde lijnen steeds verder worden doorgetrokken.

Laat ik proberen weer te geven waar Democracy over gaat. Het is het verhaal van Inez Victor, geboren Christian, echtgenote van Harry Victor, Amerikaans senator en presidentskandidaat, en van Jack Lovett, een Amerikaan die verwikkeld is in onduidelijke handelsoperaties in vliegtuigen en andere niet nader omschreven waar, in uithoeken van de wereld waar Amerikaanse belangen vertegenwoordigd zijn - Viëtnam, Djakarta, Kuala Lumpur en de eilandjes in de Stille Zuidzee waar al sinds jaar en dag atoomproeven worden gedaan. Inez en Jack houden elkaar twintig jaar lang op een minimale manier in leven door elkaar, veelal op afstand, te beminnen. Ondertussen gaat het officiële leven van Inez als vrouw van Harry Victor gewoon door. Dat wil zeggen, gewoon is hun leven nauwelijks te noemen, al was het alleen al omdat ze nooit alleen zijn. Jarenlang worden ze altijd en overal vergezeld door Bobby Dillon, die Harry begeleidt als een soort manager, zijn stukken voor hem schrijft, zijn optredens regelt en zowel Harry als Inez letterlijk voorzegt wat ze tegen journalisten kwijt mogen. Ook hun gezinsleven wordt door Bobby bewaakt, met nogal desastreuze gevolgen.

Op een bepaald moment haakt Inez af. Ze zegt tegen een journaliste dat de hoogste prijs die ze voor de politieke loopbaan van haar man heeft moeten betalen, geheugenverlies is. Ze bedoelt dat ze de herinneringen aan haar hele leven kwijt is - alles is vaag en onduidelijk geworden. Jack Lovett gaat door met zijn excentrische bestaan, zijn ongearticuleerde liefde voor Inez en zijn onduidelijke handel, tot hij een hartaanval krijgt en verdrinkt in het ondiepe van een zwembad in Kuala Lumpur. Daarna blijft Inez in Kuala Lumpur, ze werkt daar in vluchtelingenkampen en wil pas terug naar Amerika als er geen enkele vluchteling meer over is, en dat kan lang duren.

Jan Didion foto Jerry Bauer

Loss of memory

Inez heeft een jongere zuster, Janet, die al veel eerder van de rails loopt en vermoord wordt door haar vader, die krankzinnig is geworden. Vooral die moord, maar ook Inez' relatie met Jack Lovett zorgen ervoor dat Harry Victor zich moet terugtreken als kandidaat voor het presidentschap, en dat zijn loopbaan voortijdig wordt afgebroken. De moeder van Inez en Janet is weggelopen van haar man en kinderen, en het merkwaardige Amerikaanse-koloniale leven in Honolulu, toen de meisjes nog heel jong waren. In een van de regelmatig weerkerende terzijdes die Didion zich als vertelster permitteert, meldt ze dat ze verschillende andere romans dan juist deze had kunnen schrijven over dezelfde mensen, en dat één daarvan het verhaal van het effect van de verdwijning van de moeder op de twee zusters geweest zou kunnen zijn. Democracy, zoals het nu is, gaat daar dus niet over, maar het gegeven wordt wel vermeld als een verklaring voor het geblokkeerde emotionele leven van Janet en Inez: de loss of memory wordt niet alleen veroorzaakt door Inez' dagelijkse leven als vrouw van Harry Victor. Jammer genoeg ontbreken zowel bij Harry Victor als bij Jack Lovett dergelijke vitale stukken informatie. Wat die mannen met hun leven uitvoeren wordt gepresenteerd als een soort natuurgebeuren, waarop je kunt reageren of niet reageren, maar waar je geen enkele zeggenschap over hebt - de mannen voeren oorlog en de vrouwen staan te wachten tot ze uitgewoed zijn.

Dit is een van de redenen waarom het boek in mijn ogen scheef hangt. De tweede is de buitengemene graad van self-consciousness waarmee Didion zich zelf als verteller introduceert. Een beetje laten merken dat je al schrijvende weet welk spel er gespeeld wordt is best te verdedigen, maar er moet niet zo'n loodzwaar probleem van gemaakt worden, waarvan de oplossing je ook bij herhaald nadenken geen centimeter dichter bij het boek brengt. Integendeel, als ik niet mag vergeten dat het verhaal dat me wordt verteld door een individu achter een schrijfmachine in een is bepaalde kamer in een bepaald huis in een bepaalde straat et cetera is bedacht - Didion is daar heel precies in - dan krijgt zo'n verhaal niet eens de kans aan het werk te gaan in mijn hoofd.

Ambitieus

Joan Didion heeft prachtige politieke essays geschreven en één heel mooie roman, Play it as it lays. Haar voorlaatste roman, A Book of Common Prayer, vond ik ook goed, hoewel het wel balanceerde op de rand van allerlei afgronden. Maar Democracy gaat geloof ik te ver op de weg van de integratie van de twee genres, het politieke en het imaginaire. Als fabel over de Amerikaanse democratie (met dezelfde titel als een beroemde roman van Henry Adams) is het verhaal niet onlogisch maar wel modieus. Dat de hoofdfiguren in het boek verweesd of anderszins getraumatiseerd zijn is uiteindelijk geen echte verklaring voor het falen of zogenaamde falen van de Amerikaanse democratie.

En de oplossing voor het probleem die vrouwen aan de hand wordt gedaan, namelijk het volgen van de eigen weg, het moreel en fysiek afhaken, zodat de masculiene machtsstructuren in elkaar storten, lijkt me eingelijk ingegeven door een soort wanhoop die buiten proportie is.

Maar het boek mislukt geloof ik vooral doordat Didion zo merkwaardig ambitieus te werk is gegaan. Het is waarachtig geen peulschil om het kwaad in de wereld en vooral het kwaad in Amerika, de politieke buitenwereld en de binnenwereld van vrouwen zoals Inez, samen te persen in een boek dat niet eens zo erg lang is. De inspanning moet geweldig zijn geweest - het inhouden van de adem is op vele bladzijden nog voelbaar. Het is ook hoorbaar, in een rasperige staccato lang niet altijd klinkt als een bewuste keuze.

Ik wou, kortom, dat Didion in een volgende fase eens naar de hoogte en de diepte afstak, in plaats van een steeds groter oppervlak te willen omcirkelen. Ik denk dat haar dat gemakkelijker zal afgaan en mooiere boeken zal opleveren.

■