Vrij Nederland. Boekenbijlage 1984

[p. 22]

Het einde van het koloniale tijdperk
Debuten van Karina Ploos van Amstel en Mare Schabracq

De staking door Karina Ploos van Amstel Uitgever: Meulenhoff, 123 p., f24,50
Een man van de wereld door Marc Schabracq Uitgever: Manteau, 156 p., f19,90
Peter de Boer

Een debuut is altijd in zekere zin onaf. Er is wel een boek, maar nog geen oeuvre waartegen je het af kunt zetten en dat de waarde ervan met terugwerkende kracht mede bepaalt. Een debutant kan ogenschijnlijk als een lelijk jong eendje voor de dag komen en niettemin, naar pas later blijkt, in aanleg een prachtige zwaan zijn. Omgekeerd kan een mooi debuut achteraf een lokeend blijken waarmee de lezer in een kooi van een dodelijk vervelend oeuvre is gelokt. Er is niks zeker. Men kan een debuut derhalve alleen voorlopig beoordelen en enige omzichtigheid is - evidente toppers en floppers daargelaten - daarbij geboden; dit alles niet uit angst maar uit respect voor wat men nog niet (goed) kent.

Met deze slag om de arm wil ik wel een klein lansje breken voor De staking, de debuutroman van Karina Ploos van Amstel. Het is een laat debuut: de schrijfster werd in 1918 geboren. De roman speelt in Jakarta aan het einde van het koloniale tijdperk en beschrijft één dag uit het leven van enkele Europeanen. Op de betreffende dag is het hele raderwerk van de stad door een staking stilgevallen. De Europeanen kunnen niet naar hun werk. Nu ze opeens niets om handen hebben, worden ze teruggeworpen op zich zelf, hun omgeving en hun herinneringen. Te midden van deze onevenwichtige ‘restfiguren uit het koloniale tijdperk’ is de hoofdpersoon Paul Huysman, bij wie alle verhaaldraden vroeger of later samenkomen, een toondbeeld van rust en contemplatie. Hij is een in het vak vergrijsde huisarts. Ook zijn gemoedsleven en herinneringen worden op de gedwongen rustdag geïntensiveerd, maar dan in positieve zin. In lange gesprekken met zijn inlandse huishoudster Asmi ontmaskert hij zijn vroegere huwelijk als een schijnvertoning en bekent hij zijn levenslange liefde voor Bram, de vriend en medestudent van weleer en na zoveel jaren nog steeds de op afstand beminde.

Karina Ploos van Amstel, foto Chris van Houts

Pièce de résistance van de roman is Huysmans brief aan deze Bram. Huysman schrijft tot diep in de nacht ‘alsof zijn leven ervan afhing’; dat hing er ook van af want de volgende morgen vindt Asmi hem dood aan zijn bureau. De brief is zijn levensbalans: hij komt hierin met zich zelf, zijn angsten, zijn liefdes en andere essentiële levensfeiten in het reine en wordt zich bewust van zijn mystieke hang naar wat ‘buiten alle grenzen’ valt. Aan het slot beschrijft hij hoe in een visioen zijn vader aan hem verschijnt die de bestendig gebleken vriendschap met Bram, door de oude man ooit ‘ongezond’ genoemd, alsnog goedkeurt. Daarmee is Huysmans levenscirkel rond. Dat de laatste pagina van de roman, waarop zijn dood wordt gememoreerd, geen paginanummer heeft, kan geen toeval zijn: Huysman is ‘buiten alle grenzen’ van het leven en ook buiten die van de roman getreden.

Er valt veel op deze roman aan te merken. Sommige bijfiguren hangen er inderdaad zo bij dat je je afvraagt wat ze nog in het boek doen. Voorts doet de vaak kortaffe, noterende stijl, die ook tot uiting komt in het frequente gebruik van ultrakorte alinea's, de tekst geen goed. Ronduit storend zijn sommige al te expliciete ‘regieaanwijzingen’, die vermoedelijk voortkomen uit de angst om niet begrepen te worden. Wanneer ik bij voorbeeld als overgang naar een herinneringsbeeld lees: ‘Het aanzwellend geroezemoes van stemmen en voetstappen vormt voor hem één geheel met de joelende massa van zo vele jaren geleden’, dan is de direct daaropvolgende explicatie: ‘Tijd en afstand vallen weg’ wat mij betreft overbodig.

Tegenover deze tekortkoming staat het qua sfeer heel zuivere hoofddeel van de roman, het gaaf uitgewerkte en afgeronde portret van Huysman. Hij bevalt me wel, deze oude dokter, die het einde van het koloniale tijdperk als het ware met zijn dood bezegelt. Zijn eindsprint naar de harmonie staat haaks op het hectische gedoe in de stad en de rusteloosheid van de overige Europeanen. De staking wordt door de Huysman-passages gered. De roman is verre van groots, maar ook niet mislukt.

Puberaalste zwart

De hoofdpersoon van Marc Schabracqs debuutroman Een man van de wereld, de gymnasiast Stefan de Heer, is jong en ongelukkig. De wereld is naar zijn gevoel gedrenkt in het puberaalste zwart. Totdat hij Claudia ontmoet, een jong meisje op wie hij verliefd wordt en die ook nogal lief is voor hem, al wordt het al snel duidelijk dat zij een verhouding heeft met een oudere man. Via haar komt hij in contact met Julia, een door de wol geverfde vrouw die hem bij haar in huis neemt. Hun eerste nacht is voor Stefan in alle opzichten een initiatie: ‘Ze manoeuvreerde zich onder hem, leidde hem naar binnen en zei: “O Steefje.” Het was zover. De rest van zijn leven had een aanvang genomen.’ Stefan laat de school nu voor wat die is en voelt zich aan de zijde van Julia een man van de wereld. Maar zijn liefde voor Claudia laat hem niet los. Hij begint een korte, heftige verhouding met haar, maar Claudia geeft hem uiteindelijk de bons. Met Julia, die van zijn amoureuze escapade op de hoogte is, botert het dan ook niet meer. En zo staat Stefan er opeens weer alleen voor. De roman eindigt met een pathetische scène in een park waar een oudere kennis Stefan inwijdt in ‘het geloof in het lijden’. Ik heb van diens filosofietje hoegenaamd niets begrepen, maar de kern ervan wordt meen ik uitgedrukt in de zinnen: ‘Jouw geloof is wat je wilt Stefan, en wat jij wilt, heeft consequenties die lijden met zich meebrengen. Hoe groter geloof, des te meer lijden. Hoge bomen vangen veel wind, Stefan.’

Aanvankelijk heeft deze moderne lijdensgeschiedenis iets bekoorlijks vanwege de ironische, soms ook scherpe kijk op de wereld van de puber. Maar gaandeweg begint alles moeizaam te verlopen, wordt Schabracq langdradig en bloedse-

[p. 23]

rieus, hetgeen culmineert in dat malle ‘omhelzen van het lijden’ aan het slot. Door deze stijlbreuk is het een tweeslachtige roman geworden. Schabracq wil er te veel bijhalen. De gecompliceerde driehoeksverhouding Claudia-Stefan-Julia is hem niet genoeg. Daar moet dan nog weer een wijze zielepluizer bij die met zijn lijdensfilosofie de dik opgelegde ‘moraal van het verhaal’ voor zijn rekening neemt. Overigens schijnt ook Schabracq bang te zijn dat de lezer hem verkeerd interpreteert. Zou dat een debutantenkwaal zijn? In tegenstelling tot Karina Ploos van Amstel, die zich tot een paar nadrukkelijke aanwijzingen beperkt, tracht hij het dreigende onbegrip te voorkomen door alles eindeloos te herhalen. Ieder fragment wordt omstandig in- en uitgeleid en met de regelmaat van een metronoom van het bijbehorende leitmotiv voorzien. Omslachtigheid is überhaupt Schabracqs grootste manco. Dat het hier een liefdesroman betreft zullen we weten ook: ‘Ik houd van je’ - omhelzing - ‘Houd je nog een beetje van me?’ - omhelzing - ‘Het punt is meer dat ik zoveel van jou houd’... enzovoort; onverdroten volgt het boek de slome gang der werkelijkheid.

Dat ik toch nog iets in deze roman zie heeft te maken met de ironische opmaat. Humor heeft Schabracq wel en wanneer hij zich daarop toelegt krijgt zijn proza iets spitsvondigs en pregnants. In vergelijking met Karina Ploos van Amstel heeft hij zonder meer het slechtere boek geschreven. Maar wie weet krijgt hij de ‘kinderziektes’ er nog onder en blijkt het schrijverschap van mevrouw Ploos van Amstel, zo laat op gang komen, niet meer dan een kortstondige bevlieging. De toekomst zal het leren.

■