Vrij Nederland. Boekenbijlage 1984

[p. 19]

Niets toevallig of gewoon
Bemoeizuchtige biografie over de fotografe Diane Arbus

Diane Arbus, a biography door Patricia Bosworth Uitgever: Alfred A. Knopf, 366 p., f65, - Importeur: Van Ditmar
Mariëtte Haveman

Fotografenbiografieën zijn nog steeds betrekkelijk zeldzaam, maar er zullen er wel meer verschijnen. De fotografie staat in een groeiende belangstelling, en daarbij biedt de fotografenbiografie het - voor veel uitgevers interessante - voordeel van een overvloed aan anekdotisch materiaal. Een fotografenbiografie is per definitie zelden saai.

De biografie van Diane Arbus heeft duidelijk van deze omstandigheden kunnen profiteren. Wat in dit geval nog extra de aandacht zal hebben getrokken - afgezien van de sensationele inhoud - is de status van het onderwerp. Van alle portretfotografen uit de tweede helft van deze eeuw heeft Diane Arbus waarschijnlijk het grootste aantal imitators en bewonderaars. Haar bekendheid is vooral gebaseerd op de fascinerende types die ze fotografeerde, gekken en dwazen uit de Newyorkse goot, bag ladies en drag queens, reuzen en dwergen. Maar daarnaast fotografeerde ze ook veel betrekkelijk gewone mensen, vaak in kleine groepjes: teenage-couples, tweelingen, een ouder echtpaar, een familie tijdens een zondags uitje, een man en een jongen op een bankje in Central Park. ‘Gewoon’ en ‘ongewoon’ zijn in haar foto's eigenlijk moeilijk te scheiden.

Daarbij heeft Diane Arbus ook wat je noemt een bewogen leven gehad - het soort leven dat zeker in die tijd gold als een typisch kunstenaarsbestaan. Bij Diane Arbus heeft vooral haar zelfmoord veel bijgedragen tot een oneigenlijke mythevorming rond haar persoon. Oneigenlijk omdat in dit soort gevallen de verwarring die optreedt tussen het leven en het werk niet bijdraagt tot een beter begrip van het werk. Arbus is één van de weinige mensen die zich zelf van dat gevaar bewust was. Ze was allesbehalve gelukkig met haar al tijdens haar leven gevestigde reputatie van helderziende zonderling, waarmee haar werk voor veel mensen werd verklaard. Voor één van de meest invloedrijke en gearticuleerde portretfotografen van deze eeuw is dat beeld ook niet bepaald toereikend. Ik kan niet zeggen dat Patricia Bosworth veel moeite heeft gedaan om de destructieve mythevorming rond haar onderwerp te ontkrachten, en mijn aanvankelijke wantrouwen (haar vorige boek ging over Montgomery Clift, ook al zo'n mythe) is tijdens het lezen niet verminderd. Het is ongebruikelijk om een schrijver naar zijn motieven te beoordelen, maar bij een biografie spelen die zo'n belangrijke rol dat het de moeite loont om de vraag te stellen: wat is eigenlijk de oorspronkelijke drijfveer geweest om het boek te schrijven?

‘A young Brooklyn family going for a Sunday outing’, 1966

Er zijn er verschillende denkbaar (echt verdachte laat ik buiten beschouwing): nieuwsgierigheid naar het persoonlijke leven van een bekend iemand, in de veronderstelling dat het interessant moet zijn geweest; het vinden van een alibi voor een literaire activiteit; of het gaat erom, iets meer te onthullen over het werk waar die persoon bekend mee is geworden.

Alle drie kúnnen, maar mijn bezwaar tegen deze biografie is dat de eerste en de derde aanleiding stelselmatig door elkaar worden gehaald, en dit op de meest onelegante wijze. Anekdotes worden voorzien van een plompe, ‘psychologische’ interpretatie die vaak alleen maar wordt gesuggereerd, maar voortdurend hinderlijk aanwezig is. Dat maakt het, wat mij betreft, tot een tamelijk onuitstaanbaar boek. Mijn irritatie is vooral gericht op de ideeën en vooroordelen die in deze biografie zijn verpakt; het is geen principieel bezwaar tegen de biografie als genre. Een kwaliteit van dit boek die genoemd mag worden is de technische opbouw, zonder veel omhaal en buitengewoon efficiënt. In zijn samenstelling doet het eigenlijk sterk denken aan Amerikaanse televisiedocumentaires, waarbij in hoog tempo allerlei mensen worden opgevoerd die iets over het onderwerp te zeggen hebben. Het effect is een indruk van vaart en tegelijk (overigens bedrieglijk) van volledigheid. Daarnaast geeft het boek een beeld van de moeilijkheden die vrouwen met talent nog in de jaren vijftig vaak ondervonden door de keus tussen werk of the

[p. 20]

glory of matrimony & motherhood - vlak na de oorlog weer zo ijverig gepropageerd. Voor veel kunstenaressen - zoals Diane Arbus - heeft dit dilemma nare consequenties gehad, die weinig te maken hebben met ‘de gecompliceerde kunstenaarsziel’ (helaas een kernthema van dit boek; wanneer wordt dat idee toch eens even met rust gelaten), en die op z'n hoogst een neerdrukkende invloed hebben gehad op artistieke prestaties.

‘A family one evening in a nudist camp’, 1965

Voor zover het boek zich beperkt tot pure verslaggeving is er wat mij betreft niet zo veel aan de hand. Het levensverhaal wordt aaneengeregen, voornamelijk via reeksen citaten van oude schoolvriendinnen en latere collega-fotografen; voor een kort mensenleven een schrikwekkende hoeveelheid mensen die daar allemaal iets over te zeggen hebben. In dit opzicht heeft Patricia Bosworth haar boek nauwelijks geredigeerd.

Freaks

Het mooist zijn natuurlijk de verhalen uit New York in de jaren zestig, met Arbus' eerste excursies naar de sideshows in de kelders van Madison Square Garden, en in Hubert's Freak Museum aan 42nd Street. De fotografe ontmoet en fotografeert haar eerste freaks, leest Joseph Mitchells McSorley's Wonderful Saloon en Edith Sitwells English Eccentrics, en bezoekt Tod Brownings film Freaks uit 1931. Ze maakt kennis en sluit vriendschap met Alberto Alberta, Sealo the Seal Boy, Congo the Jungle Creep en andere vreemde figuren, die oorspronkelijk min of meer gekozen hebben voor hun vreemdheid, maar er na verloop van tijd zelfs in een mooi pakkie wandelend over Times Square nog uitzien als vreemde figuren. Hoewel Arbus deze vroege foto's niet als haar beste beschouwt, is dit het begin van wat haar in principe voortdurend bezig zal blijven houden. Zoals The Amazing Randy het uitdrukt: ‘Not just their weirdness, but their commitment to weirdness.’ Of, zoals Diane Arbus zelf benadrukt in uitspraken die te vinden zijn in haar Aperturemonografie uit 1972: een belangstelling voor het effect van verschijningsvormen, voor de dramatische spanning tussen wat mensen van zich zelf willen laten zien en wat ze in feite laten zien.

Diane Arbus, foto van Stephen Frank, 1970

Maar over die opvattingen geeft de biografie eigenlijk weinig informatie, in tegenstelling tot Bosworths eigen visie op de gebeurtenissen. Die is te vinden in kleine uiteenzettinkjes, maar wordt meestal op een hinderlijke manier naar de lezer toe geknipoogd, als iets waar we het over eens zouden moeten zijn. Waar het Bosworth om gaat is dat Diane Arbus niet fotografeert uit een specifieke belangstelling (die uit haar eigen uitspraken in het andere boek blijkt) maar omdat ze móét, aangetrokken door haar bizarre onderwerpen, als een roofdier tot zijn prooi. ‘She'd swoop like a vulture at somebody’, ‘when she smiled she looked faintly wolfish’, ‘... as if she were trying to kill them with her camera’. Het boek wemelt van dit soort veelbetekendende uitspraken, vaak voorzien van een psychoanalytische interpretatie.

Een verwijzing naar het gecompliceerde karakter van Diane Arbus is op zich zelf wel op zijn plaats, ook wat betreft haar foto's. Het vaak dwangmatige karakter van Arbus' figuren weerspiegelt een keus die te maken heeft met haar eigen persoonlijkheid. Arbus was zich daar zelf van bewust, en maakte er ook gebruik van. Haar eigen excentriciteit was één van de middelen waarmee ze haar onderwerpen manipuleerde. Daar maakte ze geen geheim van.

Maar in de interpretatie van Patricia Bosworth is nauwelijks sprake van keuzes, eerder van een gebrek aan keuzevrijheid. Niet alleen Arbus' drijfveren, al haar fotografische activiteiten worden beschreven als neurotisch; de psychische ontwrichting van een overbeschermd rijk meisje dat zich als compensatie wentelt in de ellende van anderen. De extreme lading van dit uitgangspunt vraagt op zijn minst om een aanvulling, zeker wanneer het geboden wordt als een verklaring van het werk van Arbus. Maar die aanvulling wordt niet of nauwelijks gegeven. Wat in feite uit het boek naar voren komt is een versie van het oude verhaal van de fotograaf die uit agressieve en vooral seksuele motieven zijn vak beoefent, ditmaal toegepast op een vrouw. Bosworth is zich wel bewust van het ongebruikelijke van haar toepassing, maar verklaart dat uit Arbus' specifieke eigenaardigheid: haar ‘mannelijke’ agressiviteit, en zelfs haar voortdurende neiging om in het openbaar over seks te praten worden ter verklaring aangedragen. Het liefdesleven van de fotografe wordt uitvoerig besproken, om het verband te bewijzen tussen de mens achter de camera en haar werk. Een associatief verband waar zelfs psychoanalytici tegenwoordig niet zo snel mee zijn. Daarbij berust dit verband hier vooral op insinuaties. Zo had Arbus een ‘bijna erotische’ relatie met de dwerg Morales, iets wat uit de foto zou emaneren. (Bosworth introduceert hier zelfs een soort fysiognomie op psychoanalytische grondslag). Mensen worden geciteerd met opmerkingen waar een luchtje aan zit, zoals de schrijver John A. Williams, die ‘soms het gevoel had dat Diane wilde dat hij haar slecht behandelde’, maar hij zelf was niet zo ‘into chains and punching in the mouth’, en ook dacht hij ‘dat ze waarschijnlijk biseksueel was, omdat ze zo buitengewoon sexy was.’ Bij herhaling wordt gememoreerd als buitengewoon betekenisvol hoe graag de fotografe zelf sterke verhalen vertelde over haar avonturen met zeemannen en dergelijke.

Curieuze krachten

Opvallend is dat Patricia Bosworth haar stijl sterk aanpast op momenten die voor haar gevoel betekenisvol zijn. Dan wordt de woordkeus opeens ‘roman-achtig’, niet zakelijk meer maar sterk aangezet. Soms gebruikt ze daartoe uitspraken van anderen die op beslissende momenten worden geciteerd, soms gebruikt ze haar eigen fantasie. Zo haalt ze in verband met de geboorte van Diane Arbus haar moeder aan die weet te vertellen dat haar ogen toen al zulke ‘curieuze krachten van observatie uitstraalden’. Moeders zeggen soms zulke dingen over hun babies, maar waarom zo'n uitspraak citeren? Babies zijn nooit helderziend, al worden het later fotografen. Ze hebben nog veel te leren.

De uitspraak lijkt te worden goedgemaakt door de fotografe zelf die haar eigen kinder-karakter be-

[p. 21]

schrijft als snotterig en wispelturig, en die vertelt hoe ze altijd werd behandeld als een crummy princess. Maar ook deze informatie past in de theorie van de biografe: Arbus was immers - zo is het met het genie - helderziend én neurotisch. Dat is wat in dit boek voortdurend bewezen moet worden.

Op het volgende ‘keerpunt’ in de biografie wordt het er (althans voor mijn gevoel) niet veel beter op: Arbus' eerste activiteiten als fotografe, vlak na haar huwelijk. ‘Ze hield ervan zich terug te trekken in het kleine holletje (cubbyhole!), slechts verlicht door een rode lamp. Er waren bakken met vreemd ruikende chemische oplossingen...’ enzovoort, enzovoort, het verhaal gaat verder met een simpele beschrijving hoe Diane Arbus haar eerste foto's afdrukte.

Mij lijkt het onwaarschijnlijk dat die doka in dat Park Avenue appartement maar één rode lamp had. Maar dat is een detail. De fotografe was op dit moment twintig jaar, en was al enige tijd in de weer met die vreemd ruikende vloeistoffen, onder leiding van Berenice Abbott. De ergste hoofdpijn kreeg ik tegen het einde van het boek, de zelfmoord. Die wordt al lang van tevoren aangekondigd met ongure citaten van allerlei mensen ‘die het al aan voelden komen’. Iemand schudde haar hand, die ijskoud aanvoelde; iemand kreeg een ring van haar met een bij erop, na de ring uitvoerig te hebben bewonderd. ‘En Jane herinnert zich dat de rillingen over haar rug liepen, want de bij is een symbool van reïncarnatie en dood. “Ik wilde uitroepen, Diana! Weet je wel wat je doet? Ik voelde dat het een soort waarschuwing was.”’ Dit soort uitspraken zijn vast wel authentiek, maar alweer, waarom moet zulke onzin geciteerd worden? Wat voegt dit alles in vredesnaam toe aan onze kennis en begrip van Diana Arbus' leven of werk? Niets, behalve dat het de zoveelste bevestiging is van een sprookje dat weliswaar goed verkoopt, maar waar de fotografe zelf terecht niets van moest hebben.

Dan volgt nog wat smakeloze sfeertekening hoe Arbus zich vlak voor haar zelfmoord door haar kamer bewoog, tussen haar planten die ook bezig waren dood te gaan en met een ‘obsceen rinkelende’ telefoon. En tot slot wordt nog wat nagefilosofeerd over Arbus' mysterieuze persoonlijkheid. ‘De perversiteiten, de obsessies, het onderscheidingsvermogen die allemaal een deel waren van Diane - haar geniale oog - waar kwamen die vandaan?’ vraagt de schrijfster. En dan volgt de conclusie, weer in de vorm van een citaat. ‘Niets aan haar leven, haar foto's of haar dood waren toevallig of gewoon. Die waren mysterieus en bepalend en onbegrijpelijk behalve voor haar zelf. Zo gaat het met het genie.’ Op zich zelf is er geen reden om zo'n uitspraak belachelijk te maken, afkomstig van een nabije vriend (Richard Avedon) die kennelijk onder de indruk was van haar persoonlijkheid en haar ellendige dood. Maar ik neem het Patricia Bosworth (die geen enkele persoonlijke relatie met Diane Arbus heeft gehad) zeer kwalijk dat zij dit soort uitspraken exploiteert. Het maakt haar interpretatie melodramatisch en kitscherig. Het verandert niets aan het treurige beeld dat al bestond van Diane Arbus.

Wat deze biografie voor veel mensen misschien toch aannemelijk maakt, is dat de overlapping van de twee - de foto's en de psychische constitutie van de maakster - in het geval van Diane Arbus zo evident lijkt: dat wilde leven naast die wilde foto's. Maar wat betreft dat wilde leven is het zoals Diane Arbus zelf een keer zei tijdens een lezing: ‘Alles was confrontatie want zo stond het ervoor in die dagen. Iedereen experimenteerde om in contact met zich zelf te komen.’

En wanneer je haar foto's goed bekijkt zijn die helemaal niet wild - eerder strak frontaal zoals die van de door haar bewonderde August Sander, en die van haar meest directe leermeesteres Lisette Model. Bij haar is dezelfde keus voor schijnbare contradicties te vinden, in het gebruik van een klassieke representatieve stijl om er de vreemdheid, buitenissigheid van mensen in te fotograferen. Veel fotografen uit die tijd: Robert Frank, Louis Faurer en ook Richard Avedon, kozen voor dat type onderwerpen, zoals ook veel fotografen uit die tijd graag koketteerden met hun persoonlijke perversiteiten en obsessies.

■