Vrij Nederland. Boekenbijlage 1984

[p. 14]

De kapitein z'n matroos
Reve laat schoon schip maken over de jaren 1945-1984

Gerard Reve, tekening van Frits Woudstra

Schoon schip 1945-1984 door Gerard Reve Uitgever: Manteau, 318 p., f29,50 (geb., f39,50)
Reve Jaarboek I, onder redactie van Arnold Greidanus, Hans Hafkamp en Jos Paardekoper. Uitgever: Reflex, 144 p., f32,50
Frans de Rover

Op 21 maart 1975 werd het eerder uitgesproken woord van ‘onze Eeuwige Moeder’ in Lourdes eindelijk vlees: ‘Pelgrim, ik zal u mijn aardse echtgenoot geven. Met mij heeft hij nooit veel gedaan, maar bij u ligt dat misschien anders.’ Die dag ontmoette Gerard Reve in Marseille Matroos Vos, zojuist gedrost van een onder Nicaraguaanse vlag varend slecht schip ‘vol gaten en gelapte lekken, met aan boord niets dan moordenaars en dronkaards’.

Reve werd terstond getroffen door ‘zijn voorbeeldig karakter, schoonheid, vroomheid en trouw’ en nog diezelfde avond droeg hij hem over de drempel van de voordeur van ‘La Grâce’. Aan jarenlang improduktief gekwakkel met steeds nieuwe ‘definitiefste verloofdes’ was een eind gekomen. ‘Na Tijger heb ik allerlei asociale zenuwlijders gehad: Ernstjan, Erik, en tenslotte Vincent, die ongeveer 1000 (Eén Duizend) gulden per week aan kon, wat mij te begrotelijk werd. Ook: heel lang uitslapen en altijd “te moe” of “geen tijd” als ik een beetje ontblote liefde wilde, maar wel hier met een beroepswerkloze half debiele jongen komen aanzetten die alleen maar at, des nachts snurkte en overdag zijn laarzen met houten hoge hakken nauwelijks van de vloer tilde: de slepende, arbeidsschuwe loop, je weet wel wat ik bedoel.’

Matroos Vos wist zijn handen te laten wapperen, - de dekzwabber werd eerst ingeruild voor de verfkwast om in ‘La Grâce’ schoon schip te maken, maar Reve bleek nog andere vaardigheden in hem te ontwikkelen: hij gaf hem een plumeau om Reviana af te stoffen. Ter afsluiting van Reves zestigste levensjaar verscheen eind vorig jaar, in de samenstelling van Matroos' alter ego Joop Schafthuizen, het Album Gerard Reve met een keur van foto's en manuscripten. Nadat - ik kan het nauwelijks anders interpreteren - de samensteller Pierre H. Dubois en de annoteur Sjaak Hubregtse van de beide delen Archief Reve (1981, 1982) over boord waren gezet, maakten de kapitein en zijn matroos Schoon Schip 1945-1984: niet eerder gebundeld werk dat verscheen in dagbladen, weekbladen, tijdschriften, publikaties in beperkte oplage, bibliofiele edities en uitgaven in eigen beheer. Een alleraardigste bundel, maar bibliografisch verantwoord met de Franse slag.

Meer dan de beide delen Archief Reve, die (te) veel ‘onvoldragen’ werk bevatten, geeft deze bundel een vooral kwalitatief overzicht in een notedop van Reves schrijverschap, dank zij het feit dat de langere stukken door de zeef van een eerdere beoordeling zijn gegaan. Reve voor beginners, als zodanig kan dit boek gebruikt worden en zijn diensten bewijzen. We zien hem in 1945 met een reeks artikelen voor Uitkijkpost heel verstandig, heel sociaal-democratisch met name, reageren op allerhand verwarrende fenomenen als fascisme, antisemitisme, atoombom, zwart geld, maar ook: ‘zedelijke verwildering’: ‘Men klaagt en schudt somber het hoofd over de lichtvaardige wijze, waarop vrouwen en meisjes zich aan vreemde soldaten zouden overgeven en over ontaardende feesten. Wij hebben de indruk dat deze beweringen over het algemeen wel op waarheid zullen berusten. Een verklaring is niet zo moeilijk te vinden: onze bevrijders zijn leuke, kerngezonde en weldoorvoede jongens in vlot uniform, ze hebben behalve geld nog sigaretten, chocolade en auto's.’ Wij hebben de indruk dat dat heel juist gezien is. Eindelijk wordt nu ook de novelle Melancholia (1951) integraal opgenomen die door het ingrijpen van de toenmalige staatssecretaris Joseph Cals van O.K. & W. zo veel gerucht in de Nederlandse letteren veroorzaakte. Een affaire overigens, die nog een bijzonder literair vervolg kreeg door Reves kortstondige verloving met Jakhals (Ik had hem lief, 1975). Het verhaal is nu in het opzicht van ‘zedelijke verwildering’ niet opzienbarend meer; wel is het in de (naturalistische) beschrijving van de atmosfeer van Laraisse Street en Linnaeus Park Avenue, én in de suggestieve spanning tussen erotiek en gewelddadigheid, een onverbrekelijke schakel tussen De avonden en later werk. De jaren vijftig leveren verder in dit verband weinig van belang op, al heb ik deze zomer nog wel mijn voordeel kunnen doen met enkele reisadviezen in het wat melige stukje voor Vrij Nederland: ‘Gaat poes volgend jaar mee?’

Kapitein en matroos hanteren als criterium voor de volgorde van de stukken in deze bundel de datum van publikatie en niet die van voltooiing van het manuscript. Ik betreur dat; het schept verwarring en schaadt het zicht op de ontwikkeling van Reves schrijverschap. Een brief aan W.F. Hermans uit 1948 belandt zodoende aan het eind van het boek omdat deze eerst werd gepubliceerd in de uitgave van Mandarijnen op zwavelzuur van 1983. Een deskundiger bibliografische annotatie had dergelijke bizarre overgangen kunnen voorkomen. Een ander voorbeeld van chronologische misleiding is A prison song in prose: Reve voltooide deze aan Angus Wilson opgedragen novelle (ook die opdracht ontbreekt hier) in 1960, maar pas in 1968 verscheen een Nederlandse editie. In het kader van ‘Reve voor beginners’ zou het heel wat duidelijker geweest zijn wanneer deze novelle in de chronologie van Schoon Schip in 1960 opgenomen was. Het is Reves afscheid van zijn Engelstalige periode, maar het is vooral de introductie op het in de jaren zestig in steeds meer details uitgewerkte revisme: het bijkans sacrale marteloffer van een begeerde jongen aan een geliefde. Zoals het stuk nu gepresenteerd wordt, na bij voorbeeld de hijgerige brieven aan Jan Cremer uit 1968, lijkt het niet meer dan een

[p. 15]

soft-pornoverhaaltje, en het is méér dan dat.

In de jaren zeventig komt Reves epistolaire talent in volle glorie op stoot; het is vaak lachen geblazen (voor de lezer): de turbulente jaren passeren van Reves overgang tot het katholicisme, het ezel-proces, de P.C. Hooftprijs, de Grote Gerard Reve-Show; maar soms is het ook ontroerend, zoals het slot van het In memoriam Rob Touber, de circusjongen die víél: ‘Laat ons hopen, dat wat hier onvoltooid blijft, elders voltooid wordt. En nu Rob zo onverwachts is vertrokken uit de wereld die hem zo lief was - die zonderlinge wereld van licht en leven die we televisie noemen - laat ons nu hopen dat de engelen hem mogen geleiden tot het Eeuwige Licht, en naar het Eeuwig Leven.’

Postjongen

Het slot van de bundel heeft het karakter van een uitsmijter: Reves ‘correspondentie’ met zijn ‘Lief Fijn Geil Beest’ Boudewijn Büch en de ‘Zeergeleerde Vrouwe’ Ida M. Gerhardt. Als bronvermelding prijkt onder beide publikaties ‘In eigen beheer’, enigszins dubieus omdat dit hier, noch in voorkomende gevallen elders, ook maar met de geringste notitie verantwoord wordt. Büch beschuldigt in een artikel met vele bewijsplaatsen in De Tijd (6-7-1984) Reve en zijn matroos op een wat verontwaardigde toon van editorisch wanbeleid: in déze vorm en met déze datering heeft de arme Boudewijn de brieven nimmer van een postjongen in ontvangst genomen. Uit andere bron werd mij stellig meegedeeld dat Ida Gerhardt, met wie Reve zich ook in zijn revistische fantasieën zo verwant voelt (‘Hebt U wel eens aan de liefdesvriend van een door U aanbeden vriendin Uw lichaam veil gegeven? (Ja, ik weet niet, hoe ik het ingetogener zoude moeten formuleren.) Het moet haast wel, want Uw verzen zijn vol van onvervulde verlangens’), zijn brieven ongeopend retour zond. Schande? Ach... het zijn prachtige brieven, nét echt maar niet heus, en Reve heeft zich al zovele jaren geleden uitgeroepen tot een romantischdecadent auteur, wat ook wil zeggen: tot een literair poseur die zijn eigen nalatenschap - zijn beeld naar buiten toe - ambieert te redigeren, te mystificeren vooral. Büchs voetnoten attenderen er nog eens op dat de in schoenendozen op markten (Brieven aan Wimie, 1975) of op rommelzolders dan wel in scheepsruimen opduikende Reviana een zekere argwaan verdienen van literair-historici, zeker wanneer ze uitgegeven worden in samenwerking met Reves nautische secretaris. De wérkelijke bestudering van een auteur komt nu eenmaal eerst op gang wanneer niet alleen hijzelve maar ook ‘de weduwen’ in de golven verdwenen zijn. Maar ik geef toe: al die in de laatste jaren bij verschillende uitgeverijen gepubliceerde Reve-documenten maken het zicht op zijn werk er niet klaarder op.

Enige orde in de editorische chaos poogt de redactie van het Reve Jaarboek I te scheppen, dat eerder dit jaar verscheen. Op het eerste oog een loffelijk initiatief ten bate van ‘Reve voor gevorderden’, dat in de praktijk echter niet veel toevoegt aan de al bestaande Reve-studies. Het meest in overeenstemming met het karakter van een jaarboek zijn de bijdragen van Hans Hafkamp en Jos Paardekooper. De eerste geeft, met grote kennis van zaken, een gedetailleerd en met smakelijke citaten gelardeerd overzicht van ‘Gerard Reve in 1982’. Alle uitgeverswirwar, ook van piraten-drukkers, ten spijt weet hij een coherent beeld te produceren van de Revepublikaties. Paardekooper gaat nog eens in op de samenstelling van het Archief Reve en verzucht bij alle omissies die hij constateert: ‘De vraag naar de selectiecriteria van Joop Schafthuizen, die blijkbaar een steeds grotere inbreng in de publikatie van Reves teksten krijgt, wordt steeds belangrijker.’ Met Schoon Schip wordt hij, wat de publikaties betreft tegemoetgekomen. Paardekoper levert ook nog een informatief artikel over het (bekende) slordige zetwerk in de Van Oorschot-edities van De ondergang van de familie Boslowits en Werther Nieland. Heel consciëntieus en hoe spijtig moet het dan zijn zo'n onderzoek te publiceren in een jaarboek dat wemelt van de zetfouten. De overige bijdragen zijn ‘faits divers’, waarbij ik het minstens verwonderlijk vind dat een bepaald niet opzienbarend artikel van Anneke Reitsma over Reves poëzie nu al voor de derde keer in twee jaar (driemaal is scheepsrecht?) herdrukt wordt. Een artikel dat er in het verband van de gay-studies én het jeugdig enthousiasme waarmee het geschreven is enigszins uitspringt, is ‘Het aanbeeld van jongensbillen’ van Paul van Capelleveen. Hij analyseert (nogmaals) de revistische driehoek: meester, getuige, slaaf en kan bij zijn onderzoek naar De taal der liefde en Lieve jongens over de terughoudende rol van Tijger en Woelrat niet nalaten uit te roepen: ‘Waarom laten de jongens zich niet martelen, het is immers heerlijk, dié liefde?’

Geen misverstand: Reve lezen is heerlijk. Hij moet blijven schrijven - het liefst weer eens een échte roman - en in jaarboeken moeten al zijn epistolaire en andere mystificaties tot op de bodem toe onderzocht en onthuld worden.

■