Vrij Nederland. Boekenbijlage 1984

[p. 8]

Een warenhuis van Duitse stemmen
De tijdloze fantasieën van Botho Strauss

Der junge Mann door Botho Strauss Uitgever: Carl Hanser Verlag, 388 p., f46,25 Importeur: Nilsson & Lamm
Gerda Meijerink

Achter het glas van een reusachtig aquarium verschijnt een gezicht: voorhoofd, ogen en neus van een vriendelijke man op leeftijd, de onderste helft de weke bek van een karper. Drie meter hoog het geheel, het spreekt minzaam een jonge vrouw toe die verdwaald is in een bos en de ‘toren van de Duitsers’ betreden heeft, een warenhuis waarin de Duitse taal in stemmen te koop wordt aangeboden in ruil voor een aantal ik-quanten. Een vrouw baart vanuit de ruimte tussen haar schouderbladen een gedrocht, een gnoom, waarvan de ene gezichtshelft Baudelaire, de andere Hitler vertoont. Op de bodem van een ondiepe kuil rollen een tiental mannenhoofden heen en weer met gesloten ogen en mummelende monden die zich gretig met krantenpapier voeden. Een vrouw wordt wakker in haar bed dat honderden meters boven het dorp waar zij in edelstenen handelt op lange poten heen en weer zwiept. Een vogel deponeert een pad op het laken die in zijn ingewanden een opaal herbergt. Met een beschimmeld rimpelig ruimtemannetje beleeft zij de hoogste lust.

Nachtmerries? Sprookjes? Allegorieën? Parabels? Mythen? Een dolgedraaide fantasie?

Het gaat over de nieuwe roman van Botho Strauss: Der junge Mann waarvan driekwart wordt ingenomen door ongebreidelde fantasmen in de trant van de hiervoor opgesomde. Hoewel, ‘roman’ - het woord komt alleen op de stofomslag voor, op het titelblad ontbreekt het en het lijkt me waarschijnlijk dat Botho Strauss deze genreaanduiding achterwege heeft willen laten omdat in een tijd waarin zich alles wat boven de vijftig pagina's uitkomt als roman afficheert, dit woord betekenisloos is geworden. Der junge Mann is een raadselachtig boek en ik moet bekennen dat ik er nauwelijks raad mee weet. Klaarblijkelijk ben ik niet de enige, want de kritieken die er intussen van zijn verschenen, onder anderen van Fritz Raddatz in Die Zeit, wijden er wel veel woorden aan maar ze draaien allemaal om de hete brij heen en wagen zich nauwelijks aan enige interpretatie. De vraag naar een betekenis, een boodschap misschien, een rode draad waarlangs de lezer vanuit Strauss' fantastische labyrint de weg vindt naar een niveau waarop begrijpen mogelijk is, wordt door geen van de critici beantwoord. En dat is geheel in de geest van Botho Strauss' poëtisch universum dat zich tegen het verstandelijke, het analytische weert, dat - zoals in zijn vorige prozaboek Paren, Passanten wordt gezegd - ook de dialectiek als kenmethode heeft afgezworen, omdat immers alle rationaliteit zich afspeelt in een wereld waarin de communicatie zich van de werkelijkheid heeft losgekoppeld, waarin elk spreken alleen nog maar gemummel, gebazel, geroezemoes, gelal is geworden. De geschakelde informatie-systemen, de televisieterreur, de elk bewustzijn vernietigende aanwezigheid van de atoombommen, het ontbreken van een zinvol geordende samenleving maar vooral de teloorgang van de geschiedenis - althans van onze samenhang daarmee - heeft de mens tot een ledepop gemaakt, doelloze schijnbewegingen zijn onze daden.

Pessimisme

Zo samengevat is dit een bijna onverdraaglijk pessimisme, maar wie de toneelstukken van Strauss heeft gezien - en zijn nieuwe stuk Der Park, dat eind september in Berlijn in première gaat, heeft gelezen - en wie Paren, Passanten kent, heeft de ervaring opgedaan dat dat pessimisme in de vorm waarin Strauss het giet, heel goed te verdragen is. De esthetisering door het kunstwerk heft het pessimisme op, de plaats van handeling - het boek, het toneel - wordt een plek waar het pessimisme wordt gecelebreerd, en waar het ons, bezworen in het ritueel, niet meer bedreigt.

Toch zou Botho Strauss Botho Straus niet zijn als hij niet ook dit besef op losse schroeven zette: in Der junge Mann schrijft hij tégen het theater als ‘Kultusstätte’ en tégen de kunstenaar als moderne medicijnman en tovenaar die de tijdgenoten een alibi verschaft voor hun bezinningsloze levens. De regisseur Leon Pracht, ‘der junge Mann’, die met zoveel ambitie het theater betreedt, slaagt er niet in om zijn concept te verwerkelijken. Zijn enscenering van De meiden van Jean Genet, waarmee hij het theater wil vernieuwen, levert een middelmatig produkt op en dat niet alleen omdat hij tegenover de mimetische theateropvatting van twee gevierde, katachtige, toneelspeelsters bakzeil haalt, maar ook omdat hij zelf inziet dat het theater niet de laatste stap betekent maar dat het ‘een ijzeren poort is, waar ik doorheen moest om de verdere stappen “achter de dingen” te doen’. ‘Ik ben de leraar, ik zal het jullie laten zien, het geheime rijk, ik ben jullie Führer,’ heeft hij tegen de toneelspelers geroepen voordat hij tot zijn relativerende inzicht komt en het is deze pretentie van de kunstenaar die Botho Strauss in Der junge Mann ontmaskert.

‘Zeit Zeit Zeit’

Waarheen hij de lezer meeneemt nadat hij in het eerste hoofdstuk de geschiedenis van de jonge man Leon Pracht heeft verteld, is dat geheime rijk achter de dingen, en wat zich daar afspeelt leent zich niet voor welke theaterenscenering dan ook. In dat geheime rijk achter de dingen staat namelijk de tijd stil, is zij bevrijd van het dwangmatige regime van de voorwaarts gaande klokkewijzer en van de alles beheersende vluchtigheid. Het bewustzijn dat daar heerst wordt bepaald door ‘de eendracht van dag en droom, van het op een adelaar lijkende nuchtere verstand en een lome slaapwandeling.’ ‘Zeit Zeit Zeit,’ zo luidt de eerste regel van de tien pagina's lange inleiding waarmee het boek begint en die drie woorden lijken op sissende zweepslagen waarmee een slavendrijver zijn slaven voortdrijft. ‘Met de tijd kunnen de mensen nog het minst overweg. De ruimte hebben zij gemakkelijker aan zich onderworpen,’ luidt een zin verderop in dit inleidende essay, waarin in een notedop van Heraclitus en Plato tot de moderne fysica het denken over tijd overhoop wordt gehaald.

Een sleutel voor Strauss' tijdsbegrip lijkt me een korte verwijzing naar de Paradoxen van Zeno, de paradox van de pijl die, omdat hij op een ondeelbaar ogenblik van zijn vlucht ten opzichte van de ruimte waarin hij zich bevindt in rust is, ook over het geheel van zijn baan niet beweegt, wat bewijst dat beweging ondenkbaar is. Zonder de leermeester van Zeno, Parmenides, te noemen verwoordt Strauss diens filosofie als hij schrijft: ‘Nu speelt onze geest met de onveranderbare ideeën ook al was het maar om daarbij uit te rusten van de idee van het alomvattende Worden. Vooral de verteller zal zich dit speelgoed niet laten ontgaan, zal vrijelijk omgaan met verloren en weerkerende tijd en ook de kostbare kristallen van de stilstand niet in de as gooien. Hij zal, ook al strijdt hij voor een verloren zaak, tot het laatst de tijd-pijl trotseren en zich er met het schild van de poëzie tegen verweren.’ Maar wie vraagt er al naar poëzie? Overal zijn immers louter passanten, op weg naar iets, niet meer in staat zich met een verteller in te laten. In opperste resignatie schrijft Strauss: ‘Zo wil ik dan in alle stilte, als schreden in de sneeuw, mijn sporen maken en van begin af aan een verstilde toon kiezen waarmee men niemand lastig valt. Misschien lukt het om een weg terug te vinden naar de geluidloze en rustende gebeurtenissen die lang moeten wachten voordat iemand hen bereikt en hen tot leven wekt. Allegorieën. Initiatiefverhalen. Romantische Reflexie Roman.’

Aangelokt en afgewezen

Het zijn niet geringe verwachtingen die Strauss met zijn inleiding wekt en tegelijkertijd geeft hij aan nauwelijks het vertrouwen te hebben dat er lezers zullen zijn die hem volgen, ‘... omdat de schrijver de elementaire situatie om iemand iets te vertellen niet meer aantreft of haar niet meer kan vertrouwen. Omdat hij er al te zeer al aan gewend is dat hem het woord toch meteen wordt ontnomen.’

Op die manier als lezer aangelokt en afgewezen begeef je je dan in de wonderlijke wereld van de stilstaande tijd en die is zo'n tweehonderdvijftig pagina's lang. Je volgt bij voorbeeld een beleggingsadviseuze, die in een moment van vergetelheid in een bos ten noordoosten van Keulen terechtkomt en daar een tussen afval tronende boshoer te-

[p. 9]

genkomt. Verderop, achter een afsluitboom, slaat zij een optocht gade, vertegenwoordigers van allerlei beroepen en maatschappelijke klassen lopen achter een soort ronselaars-echtpaar aan dat vervolgens de stoet vanaf de staart begint op te vreten en op het moment dat het als volgelingenloze leiders overblijft ook nog elkaar naar het leven staat. De beleggingsadviseuze - na een erotische ontmoeting met een grensbewaker - komt bij de ‘Toren der Duitsers’ dat een warenhuis blijkt te zijn waar allerlei soorten taal in stemmen te koop zijn. Ze wordt van diefstal van een stem beschuldigd en ontmoet in een door een pad bewaakte luchtbel de eigenaar van de toren der Duitsers, een drie meter groot tweedelig hoofd, half mens, half vis, dat vriendelijk tot haar spreekt tijdens het nuttigen van wormballetjes. Op de nuchtere vraag van de vrouw uit welke tijd het hoofd dan wel stamt verliest het zijn zelfbeheersing en brult haar het verbluffende antwoord toe: ‘Ich zeite!’ De vrouw verlaat de toren door een luchtsluis en duikt op in een bosvijver aan de rand waarvan een groep oude aftandse mannen probeert om een eikeblad van een boomtak te trekken. Kort daarop bevalt de vrouw onder een struik aan de rand van een camping van een kind dat zij zelf is, en in een versneld tempo doorloopt zij de stadia van haar leven tot zij ooggetuige wordt van de paring van haar moeder met een soort wolfsman. In panische angst doorleeft de vrouw nu haar eigen erotische ontwaken tot ze de leeftijd heeft bereikt waarop zij haar fantastische tocht begon. Nu ook komt zij weer in de tegenwoordige tijd terug, de vergetelheid is voorbij, zij herinnert zich de afspraak waarheen zij op weg was en stapt in haar wachtende auto. Maar op de achterbank zit het ronselaars-echtpaar dat de stoet heeft aangevoerd en opgevreten die zij in het bos heeft gezien en die nu hun nut bewijzen als co-adviseurs. Gedrieën begeleiden ze een project van een rijke idealist die in een bos ten noordoosten van Keulen een toren wil bouwen waartoe alleen mensen toegang hebben die nog iets creatiefs in de zin hebben, die iets willen maken en waar iedereen geweerd wordt voor wie het begrip tijd bestaat. De vrouw wordt verliefd op de oude rijkaard, helpt hem met het project en herinnert zich bij tijd en wijle haar tocht door het bos. Het verhaal sluit met de zin: ‘Zo beschikte zij dan over de beide hoogste middelen die de mens ten dienste staan om zich tot het laatst tegen zijn onafwendbaar lot te verweren: de verkwistende liefde en de onverschrokken daadkracht.’

Botho Strauss, tekening Frits Woudstra

Dit sprookje, deze allegorie, deze reeks van droom- en schrikbeelden, compleet met moraal en het afrondende ‘zij leefde nog lang en gelukkig’ is slechts één van de vele ‘schilden der poëzie’, die Strauss ons tegen de voortsnellende tijdpijl aanbiedt. In het volgende hoofdstuk ‘Die Siedlung’, dat uit drie delen bestaat, gaat het niet minder fantastisch toe. Een verteller, een man nu, observeert een groep mensen - die Gesellschaftslosen - die een alternatieve samenlevingsvorm ontwikkeld hebben waarin het vreedzaam en fantasievol, maar ook sexloos, toegaat. Steeds minder is hij tevreden met zijn rol als observator en hij doet een poging om in de groep te worden opgenomen. Maar zijn begeerte voor een van de vrouwen staat dat in de weg. Hij wordt verbannen en komt terecht in de ‘hogedrukkamer van de lusten’, een

Vervolg op pagina 11