Vrij Nederland. Boekenbijlage 1984

[p. 20]

Het hogere stelen
Hugo Claus en de klassieke oudheid

De mot zit in de mythe Hugo Claus en de oudheid door Paul Claes Uitgever: De Bezige Bij, 360 p., f49,50
Rudi van der Paardt

Er is waarschijnlijk geen auteur in ons taalgebied die zoveel werk van andere schrijvers heeft geadapteerd, die zoveel verwijzingen in zijn werk heeft opgenomen, kortom zich zozeer een waardige leerling van Ezra Pound heeft betoond als Hugo Claus. Lange tijd is dat nauwelijks opgemerkt. Slechts ten dele is dit verklaarbaar uit het feit dat zijn vroege werk na het Bloem-ige debuut Kleine reeks zich tegen elke traditie leek te keren. Zowel zijn proza als zijn poëzie vertoonde bij nauwkeurige lezing immers talrijke brokken van teksten uit de wereldliteratuur.

Maar pas op het ogenblik dat Claus aan het bewerken van bestaande toneelstukken begon, de aemulatio dus zichtbaar nastreefde, werd door verschillende critici een netwerk van citaten (in de uitgebreide zin des woords), eerst en vooral in zijn romans, blootgelegd. Ik denk hier met name aan de essays van Julien Weverbergh en Jean Weisgerber, over respectievelijk Omtrent Deedee en De verwondering, die een aanzet vormden voor veel scripties en academische studies over Claus' werk. Geleidelijk aan ontstond een school van fanatieke Clauslezers (de Meester rept zelf veelal van ‘mijn personeel’), die zijn bestaand oeuvre op literaire verwijzingen en mythische structuren onderzocht, en nieuw werk onmiddellijk van grondig commentaar voorzag. Buiten de universitaire sfeer zijn deze publikaties, voor het merendeel Vlaamse doctoraalscripties, nauwelijks bekend geworden. Het absolute hoogtepunt uit deze Clausiana, het proefschrift waarmee Paul Claes in 1981 aan de Katholieke Universiteit van Leuven promoveerde, De mot zit in de mythe, is nu in bewerkte vorm door De Bezige Bij uitgegeven. Het specifieke van Claes' studie is dat daarin het gehele werk wordt benaderd vanuit zijn wellicht belangrijkste inspiratiebron: de wereld van de Grieks-Romeinse oudheid. Het gaat dus om veel meer dan vragen als: welke klassieke (Claes spreekt liever van antieke) auteurs heeft Claus vertaald/bewerkt of welke klassieke citaten heeft hij in zijn boeken gestopt. Zo speelt met name de mythologie een belangrijke rol bij Claus en verwijzingen daarnaar van allerlei aard zijn door Claes geregistreerd. Eén van de redenen waarom men De mot zit in de mythe een voorbeeldige studie kan noemen, is dat dit boek ondanks de uitputtende opsomming van allerlei namen en begrippen, die niet altijd evenveel met elkaar te maken lijken te hebben, zo uitstekend leesbaar is gebleven.

De mot zit in de mythe is zeer systematisch opgezet. Het boek begint met een overzicht van de uit talloze interviews geselecteerde commentaren van Claus op zijn allusietechniek in het algemeen en zijn referenties naar de oudheid in het bijzonder. De meest saillante uitspraken komen uit een interview dat Claes zelf met Claus voor de BRT radio heeft gehad (zomer 1981); doorgaans heeft Claus nogal badinerend over dit onderwerp gesproken - wat zijn goed recht en voor zijn ‘personeel’ misschien wel een voordeel is. Na deze introductie formuleert Claes een drievoudige vraag met betrekking tot zijn materiaal: welke antieke elementen zijn er, welke vorm nemen zij aan en wat is de functie ervan. Om deze vraag op adequate manier te kunnen beantwoorden heeft Claes een model ontwikkeld, waarin het begrip ‘transformatie’ centraal staat (de uitvoerige theoretische verantwoording van het model, voor de gemiddelde lezer wel erg zware kost, ontbreekt in deze handelsversie). In de praktijk komt het hierop neer dat Claes drie soorten tekstbewerking bij Claus onderscheidt: citaten, toespelingen en vertalingen/bewerkingen. Deze driedeling valt min of meer samen met een onderscheid in algemeenculturele, mythische en literaire antieke elementen.

James Frazer

Bij een bespreking van een vertaling van Pounds Cantos heeft J.P. Guépin eens opgemerkt dat een commentaar van Pound geleerder moet zijn dan de dichter zelf. Wie Claes' studie leest, wordt niet alleen met ontzag vervuld voor de eruditie van Hugo Claus, maar misschien nog meer voor die van zijn bijna-naamgenoot-exegeet. In het eerste hoofdstuk worden niet alleen toelichtingen gegeven bij namen van antieke kunstenaars en filosofen die in Claus' oeuvre voorkomen, maar vaak wordt ook nog het (naslag)werk geïdentificeerd waaruit de schrijver heeft geput. Bij voorbeeld: in het gedicht ‘Een vreemde dag’, uit de bundel Van horen zeggen, contrasteert Claus het vredige landleven van de dichter met de oorlogsgruwelen ver van zijn bed. Dat is een antieke topos, en er vallen dan ook enkele namen uit de oudheid:

Hugo Claus

Ah, de tuinen van Tivoli
(Tibur, Tibure, Tibori, Tivori, Tivoli)
en bonen eten, het liefste voer van Pythagoras.
Pantserwagens pletten de graven in het gras.

De combinatie Tivoli en Pythagoras, alsmede de vermelding van de taalontwikkeling van het toponiem, wekken enige bevreemding. Maar Claes weet te melden dat Claus deze gegevens heeft ontleend aan het Horatius-hoofdstuk van Poets in a landscape van de Amerikaanse classicus/literator Gilbert Highet. Zo blijken wel meer bepaalde associaties van de schrijver alleen achterhaalbaar, indien men zijn bron kent.

Uit het gegeven voorbeeld blijkt meteen dat Claes ook vanuit de secundaire literatuur over de oudheid nieuwe interpretaties van werk van Claus mogelijk maakt. In het hoofdstuk over Claus en de antieke mythologie maakt Claes duidelijk dat de mythische patronen in romans als De hondsdagen en De verwondering gezien moeten worden in het licht van de opvattingen van Sigmund Freud en Sir James Frazer over respectievelijk het Oedipus-complex en de vegetatiemythen. Oedipale symbolen zijn de Claus-lezer natuurlijk niet ontgaan (verminkte voeten en ogen duiken bijna overal in het werk van Claus op), maar slechts wenigen zullen The Golden Bough van Frazer zo in het hoofd hebben, dat zij de verwijzingen naar Cybele en Attis, Demeter en Persephone en al die andere goden en halfgoden die de Britse antropoloog behandelt, meteen herkennen. Hier heeft Claes echt baanbrekend werk verricht: de bestudering van Claus' werk is inmiddels

[p. 21]

niet meer denkbaar zonder daarbij de in The Golden Bough ontvouwde theorieën te betrekken. De invloed van dit boek op de Engelse literatuur is zo'n tien jaar geleden al behandeld in een studie van J.B. Vickery: The literary impact of The Golden Bough (Princeton 1973). Er zou met Claes' boek als uitgangspunt een boeiende pendant voor de Nederlandse literatuur inzitten want Frazers studie over de antieke opstandingsfiguren heeft ook bij ons duidelijke sporen nagelaten; naast Hugo Claus kan men hier denken aan schrijvers als Andreus, Hillenius, Lehmann en Guépin.

In het derde hoofdstuk bespreekt Claes de inmiddels vrij talrijke vertalingen en bewerkingen die Claus van antieke teksten heeft gemaakt. Het meest spectaculair zijn zonder twijfel de bewerkingen van een drietal tragedies van Seneca. De stukken van de Romeinse stoïcijn golden lange tijd als voorbeeldig, maar werden sinds de negentiende eeuw als bombastisch, retorisch en vooral onspeelbaar bestempeld. Claus heeft van het laatste het tegendeel bewezen, de barokke aspecten van Seneca's tragedies moeten hem juist hebben gefascineerd. Rechtstreekse vertalingen heeft Claus, met zijn beperkte kennis van het Latijn, niet gemaakt. Claes is derhalve op zoek gegaan naar vertalingen in de moderne vreemde talen. De overigens vrij spaarzame Nederlandse Seneca-vertalingen, onder meer van Vondel, heeft Claus kennelijk niet gekend, althans niet gebruikt. Voor zijn eerste Seneca-adaptatie, Thyestes (1966), blijkt Claus de Franse vertaling van Maurice Mignon en de Engelse van F.J. Miller te hebben gebruikt, voor Oedipus (1971) baseerde hij zich op het Penguin-Classics-deeltje van E.F. Watling, en voor zijn meest recente Seneca-bewerking, Phaedra (1980), deed hij dat eveneens. Het zijn vaak vertaalfouten die Claes hier op het juiste spoor hebben gezet. De redenering loopt dan, bij voorbeeld bij de ontdekking van de door Claus gebruikte bron voor Phaedra als volgt:

Eigen koers

‘Claus laat Hippolytus uitroepen: “Kunnen wolven lachen naar duiven?” Bij Seneca staat: et ora damnis blanda praebebunt lupi (zullen wolven lief kijken naar reeën)! De vergissing wordt verklaarbaar indien we de Engelse vertaling van E.F. Watling bekijken, die al als model diende voor de Oedipus-adaptatie: “Can wild wolves smile on does?” Claus heeft klaarblijkelijk “does” (hinden) verkeerd gelezen als “doves”. Het woord “duiven” kan alleen uit een verkeerd gelezen Engelse tekst komen.’

Naast deze vertalingen hebben ook tragedies van anderen over dezelfde stof soms als tussenteksten gediend. Zo zijn er in Phaedra sporen merkbaar van Euripides' Hippolytus en Racines Phèdre. De verschillen tussen grond- en eindtekst zijn derhalve nogal groot. Misschien heeft Claes iets te weinig oog gehad voor de bewuste afwijkingen die Claus zich ten opzichte van Seneca heeft veroorloofd: hij spreekt van vertaalvrijheden en -fouten, waar ik niet anders kan concluderen dan dat Claus een eigen koers is gaan varen. Ik vermoed dat hij eerder heeft gewerkt met stapeltjes lectuurnotities van allerlei vertalingen en bewerkingen dan met één speciale vertaling vóór zich. Dat Claus de door hem bewerkte antieke teksten (naast Seneca adapteerde hij de Orestes van Euripides, enkele tientallen gedichten uit de Anthologia Palatina, terwijl hij in Het huis van Labdakos verschillende tragedies rond de figuur van Oedipus tot een nieuw stuk samenbalde) op een eigenzinnige manier nieuwe betekenis verleende, spreekt wel vanzelf. Ook hier, zo maakt Claes duidelijk, zijn Freud en Frazer zijn leidsmannen geweest. In de geschiedenis van het ‘Nachleben’ van de antieke literatuur nemen bovengenoemde bewerkingen door al deze transformaties een unieke plaats in. Vertalingen van zijn bewerkingen (overigens bestaat er al wel een Franse versie van Thyestes) zouden ook buiten ons taalgebied duidelijk maken, welk een universeel genie onze literatuur in Hugo Claus kent.

De mot zit in de mythe laat overtuigend zien, dat Claus' fascinatie door de antieke oudheid niet heeft geleid tot slaafse navolging. Als Odysseus, die vastgebonden naar de Sirenen luisterde (dus ondanks zijn vervoering bleef waar hij was), luistert Claus naar de stemmen uit de oudheid. Een dergelijke houding neemt hij ongetwijfeld ook in ten opzichte van het christendom of de bijbel. Zijn ambivalente reacties op deze twee pijlers van onze beschaving moeten ook te maken hebben met in de adolescentiejaren ‘genoten’ onderwijs en conflicten met strenge leermeesters. Het zal een ware genoegdoening voor Claus zijn, dat hun opvolgers zich nu studieus over zijn teksten buigen. Als dat gebeurt zoals in De mot zit in de mythe, moet dat voor hem behalve een genoegdoening ook een genoegen zijn.

■