Vrij Nederland. Boekenbijlage 1984

[p. 12]

Samen sterk met Freud
De psychoanalytici in hun vestigingsstrijd

Psychoanalyse in Nederland Een vestigingsstrijd door Christien Brinkgreve Uitgever: De Arbeiderspers, f44,50
H.G.M. Vernooy

De interesse voor de geschiedenis van de psychiatrie is in de laatste jaren sterk toegenomen. Tentoonstellingen vorig jaar in Haarlem en Gouda (Voor gek gehouden) en dit jaar in Utrecht (Dollen rond de Dom) leggen daar getuigenis van af, evenals het verschijnen van boeken over het verre en recente verleden van de psychiatrie als het zeer lezenswaardige Krankzinnigengesticht van Vijselaar over de psychiatrische inrichtingen rond de eeuwwisseling (Unieboek) en het bij Ambo in 1982 uitgegeven Een psychiatrisch verleden van J.M.W. Binnenveld en andere auteurs.

Over de introductie van de psychoanalyse in Nederland verscheen vorig jaar een doorwrochte studie van Ilse Bulhof, Freud en Nederland. Hetzelfde onderwerp, maar vanuit een andere optiek belicht, wordt behandeld in Psychoanalyse in Nederland, waarop Christien Brinkgreve in mei van dit jaar promoveerde. Gaat het in Bulhofs boek vooral om de ontvangst en appreciatie van de denkbeelden van Freud in de Nederlandse psychiatrie en daarbuiten, de studie van Brinkgreve is een beschrijving van het ontstaan van en de ontwikkeling in de psychoanalytische beweging in Nederland. Haar boek behelst het verslag van de geschiedenis van de kleine, al snel hecht georganiseerde groep van analytici.

Freud heeft zich zelf veel moeite getroost voor de opbouw van een organisatorisch kader, waardoor een juiste interpretatie van zijn ideeën en toepassing van zijn behandelmethode kon worden gewaarborgd. De revolutionaire betekenis van Freud ligt niet alleen op het vlak van zijn inzichten in de structuur van de psyche en de drijfveren achter (gestoord) gedrag, of in de door hem ontdekte methode om psychisch leed te verhelpen, maar minstens zozeer in het feit dat hij een ‘school’ stichtte. Vanuit die gezichtshoek gezien, is een geschiedenis van de psychoanalytische beweging méér dan een verslag van de lotgevallen van een toevallige beroepsgroep, maar weerspiegelt zij, als het goed is, iets van wat tot het wezen van de psychoanalyse behoort.

In weerwil van wat nogal eens wordt gedacht, is de acceptatie van de psychoanalyse in Nederland zonder veel problemen verlopen. Uiteraard was er wel kritiek op sommige aspecten, maar de psychoanalyse wordt al snel serieus genomen door de psychiatrische wereld. De officiële psychologie hield zich er verre van. De verklaring daarvan (Brinkgreve noemt die overigens niet) is dat psychologen tot de jaren vijftig geen of weinig bemoeienis hadden met de patiënten. De intocht van psychologen in psychiatrische klinieken en andere instituties van de geestelijke gezondheidszorg, en de totstandkoming van de specialisatie ‘klinische psychologie’, zijn naoorlogse ontwikkelingen. De psychoanalyse bleef lange tijd, zeker tot de oorlog, vooral een zaak van zenuwartsen.

Mijlpaal

Het verhaal over de grote weerstanden tegen de psychoanalyse moet meer als mythe worden gezien dan als berustend op feiten. Dat geldt niet alleen voor Nederland. Met de ‘strijd’ om de vestiging viel het grosso modo wel mee; de ondertitel van het boek moet dan ook eerder worden opgevat als een verwijzing naar wat zich in de hoofden van de analytici afspeelde dan naar de werkelijkheid.

Een mijlpaal in de aanvaarding van de psychoanalyse in Nederland was de rede van Jelgersma, hoogleraar in de psychiatrie te Leiden, in 1914. Hij hield deze in zijn functie van rector van de Universiteit. Het feit dat een gezaghebbend hoogleraar zich bij een dergelijke gelegenheid tot de psychoanalyse bekende, gaf de nieuwe leer een officieel ‘imprimatur’. Dat academisch cachet is zij niet meer kwijtgeraakt, al werd Jelgersma in 1930, ondanks protesten van analytici, door een niet-analyticus opgevolgd (Carp) en vond de organisatie van de opleiding in de analyse buiten de universiteiten plaats. Uiteraard met horten en stoten, en zeker niet zonder kritische geluiden en tegenstemmen, won de psychoanalyse geleidelijk veld binnen de psychiatrie. In de jaren zeventig was het merendeel van de Nederlandse hoogleraren in de psychiatrie analytisch geschoold. Het tij lijkt overigens de laatste jaren te keren. Het duidelijkst is dit in Amerika, waar de psychoanalyse tot niet zo lang geleden triomfen vierde. In elk geval binnen de psychiatrie lijkt de interesse sterk aan het tanen.

Den Haag, 1920: Freud temidden van J. van Emden Boas (links) en Ernst Jones (rechts)

Brinkgreve geeft een boeiend portret van de analytici vóór de oorlog: een hechte groep, bijeengehouden door de overtuiging het ware geloof te bezitten, en zich afzettend tegen de ongelovige of sceptische buitenwereld. Het was meer een geloofsgemeenschap dan een wetenschappelijke vereniging. Alles past daarbij: het elkaar op de vingers kijken dat men de leer zuiver blijft verkondigen en toepassen, discussiëren niet over de vraag of bepaalde hypothesen juist of zinvol zijn maar veeleer of zij passen bij de door de Meester (Freud) verkondigde ideeën, de gedachte dat wie niet geheel vóór de psychoanalyse is er wel tegen zal zijn en, niet ten laatste, de overtuiging dat men werd belaagd. Weerstanden móésten er zijn. De schrijfster maakt duidelijk dat dit tot het wezen van de psychoanalyse behoorde: als de psychoanalytische inzichten voetstoots zouden worden aanvaard, zou dit een ontkrachting betekenen van een centrale psychoanalytische notie, de verdringing. Een dergelijke groepscultuur vergroot weliswaar de onderlinge cohesie, en versterkt de organisatie, maar is niet bepaald een vruchtbare voedingsbodem voor kritische discussie. Deze werd bovendien nog bemoeilijkt doordat analytici in spe bij de ouderen in leeranalyse gingen. Overigens weerhield een en ander sommige analytici er niet van zich, met een beroep op het noodzakelijke ‘vrije wetenschappelijke denken’, met kracht te verzetten tegen de opvolging van Jelgersma door Carp (katholiek en niet-analyticus).

Vergissing

Over Jelgersma en zijn opvolger Carp zijn enkele opmerkingen op zijn plaats. Allereerst een historische rechtzetting. Jelgersma, benoemd in 1899, was niet de eerste hoogleraar in de psychiatrie, zoals in dit boek wordt vermeld. In 1885 werd C. Winkler in Utrecht benoemd tot lector in de psychiatrie en neurologie, en enkele jaren later (1893) tot hoogleraar. In 1896 verhuisde Winkler van de Utrechtse naar de Amsterdamse Universiteit. De reden van zijn vertrek was dat de hem toegezegde kliniek nog niet tot stand was gekomen. De vergissing van Brinkgreve moet waarschijnlijk worden toegeschreven aan het feit dat Winkler meer bekend is geworden als neuroloog dan als psychiater. Er bestond echter in die jaren geen enkele scheiding tussen beide vakken. De psychiatrie was rond de eeuwwisseling sterk neuro-anatomisch gericht. Pas na zijn dood werd de krankzinnige interessant voor de wetenschap. Ziektebeelden die men nu tot de neuro-

[p. 13]

logie rekent hoorden toen tot de psychiatrie (in ruime zin). Ook Jelgersma vertegenwoordigde deze neuropsychiatrische oriëntatie in de eerste tien jaar van zijn hoogleraarschap, en nam later in zijn leven, ondanks zijn interesse in de psychoanalyse, zijn oude liefde voor de neuropathologie weer op.

Jelgersma's rede uit 1914 was, zoals al opgemerkt, uiterst belangrijk voor de ontwikkeling van de psychoanalytische beweging in Nederland. Hij werd sindsdien door de analytici als één van de hunnen gezien. Hij was dit echter maar ten dele, en liet zich zeker niet inlijven. Zijn opvolging werd aanleiding tot enig rumoer. De analytici hadden hun zinnen gezet op een analyticus, om hun bolwerk in de universitaire wereld te behouden, maar een duidelijke kandidaat uit analytische kringen leek er niet te zijn. Jelgersma zag Carp (bij hem als medewerker werkzaam) als zijn opvolger. Tegen Carp maakten de analytici heftig bezwaar; geen Freudiaan en bovendien katholiek. De analyticus Westerman Holstijn diende de Leidse Faculteit ongevraagd van advies door Rümke (overigens ook geen pur-sang analyticus, maar tenminste niet-katholiek) warm aan te bevelen. Jelgersma toonde zich over deze interventie zeer verbolgen. De ironie der geschiedenis wil dat Carp tijdens zijn lange ambtsperiode (1930-1963) veel heeft gedaan voor de introductie van diverse vormen van psychotherapie in de psychiatrische kliniek (groepstherapie, sociotherapie, psychodrama). Hij maakte zijn universitaire kliniek (het sanatorium ‘Rhijngeest’ in 1950 herdoopt in de Jelgersma Kliniek) in de jaren na de oorlog tot een toonaangevend psychotherapeutisch centrum.

Psychoanalyse in Nederland is een helder geschreven geschiedenis van de ontwikkelingen in de psychoanalytische beweging, aanzienlijk beter leesbaar dan de soms wat pompeuze studie van Bulhof. De schrijfster heeft een duidelijke sympathie voor de groep, maar dat belet haar niet oog te hebben voor het soms weinig verheffende onderlinge gekissebis, en de kleinzielige houding tegenover de vier in de jaren dertig uit Duitsland naar Nederland gevluchte joodse analytici, K. Landauer, Th. Reik, M. Levy-Suhl, A. Watermann. Haar boek biedt een goed portret, al zou men, zeker voor een proefschrift, bepaalde details meer uitgewerkt hebben willen zien. Ik denk daarbij onder andere aan cijfers over het aantal analytici en analytici in opleiding, waardoor de bespreking van het kerend tij voor de psychoanalyse sinds de jaren zeventig meer reliëf zou hebben gekregen, en aan meer aandacht voor het interessante gegeven dat de duur van analytische behandelingen in de loop van de geschiedenis steeds langer is geworden. Ook zou men meer hebben willen vernemen over de patiënten, al wordt zo nu en dan wel iets over hen opgemerkt. Het boek dient zich aan als een historisch-sociologische studie. Het valt op dat de lotgevallen van de analytische beweging nauwelijks worden vergeleken met ontwikkelingen in vergelijkbare gesloten groepen, respectievelijk worden getoetst aan sociologische wetmatigheden. In een proefschrift, waarop men de doctorstitel verkrijgt in de sociale wetenschappen, zou men dit wél verwachten. Psychoanalyse in Nederland is dan ook meer te typeren als een goed geschreven essay dan als een dissertatie - voor zover deze genres überhaupt te onderscheiden zijn. Met een dergelijke vaststelling wordt niets afgedaan aan het belangwekkende van deze studie.

H.G.M. Vernooy is hoogleraar aan de afdeling psychiatrie van het Academisch Ziekenhuis Leiden.