Vrij Nederland. Boekenbijlage 1984

Interview Milan Kundera
Vervolg van pagina 5

hun baan kwijt omdat ze met mij bleven omgaan. Je kan van je vrienden niet verlangen dat ze zich omwille van een vriendschap als helden gedragen.’

Stereotiepen

En heb je geen heimwee in Frankrijk? Wil je terug?

‘Ik durf het haast niet te zeggen. Iemand die er niet onder lijdt dat hij niet naar zijn vaderland terug kan, wordt over het algemeen gevoelloos gevonden - hard zelfs. Desondanks zal ik eerlijk tegen je zijn: de jaren in Frankrijk zijn de beste jaren van mijn leven geweest.’

Dus je zou niet teruggaan?

‘Die vraag is helemaal niet aan de orde. Ze laten me er nooit meer in.’

Hoe zou je loopbaan als schrijver zich hebben ontwikkeld als je daar was gebleven?

‘Toen ik in 1972 in Praag The Farewell Party af had, bedoelde ik met de titel dat het mijn laatste boek was, mijn afscheidsboek. Ik was ervan overtuigd dat ik alles gezegd had wat ik wilde zeggen.’

Hoe kan een veertigjarige schrijver zo rustig, zonder hysterisch te worden, het besluit nemen om met schrijven op te houden? Zou je echt tevreden hebben kunnen zijn?

‘Wat ik zo vreemd vind in het Westen, vooral in Frankrijk, is de neiging om je eigen werk, niet de literatuur als geheel, min of meer “heilig” te verklaren. Men schrijft alsof men een mystieke handeling verricht - alsof men in gebed is. Er wordt met ongelooflijke ernst ongelooflijke rotzooi geschreven. Een Tsjechische dichter heeft eens geschreven: “Als ik geen gedichten kon schrijven zou ik moeten huilen.” Mijn reactie daarop was: “Huil dan!” Neem maar van mij aan dat je het schrijven onder bepaalde omstandigheden makkelijker op kunt geven dan je denkt.’

In 1972 dacht je dat je alles al had gezegd, maar in Frankrijk schreef je nog twee boeken, The Book of Laughter and Forgetting en The Unbearable Lightness of Being, wat waarschijnlijk je beste werk is. Het verhaal speelt zich nog steeds in Praag af.

‘Niet alleen in Praag, in Europa. Al geef ik toe dat ik Praag altijd als het centrum van Europa zie. Het drama van Praag is het drama van alle Europese steden. En het drama heet “Het einde van Europa”. Of, laat ik niet overdrijven, “Het eventuele einde van Europa, Het bedreigde Europa, Het verval van Europa.” De afgelopen dertig jaar heeft Praag zijn Europese mentaliteit en zijn Europese identiteit verloren. Een Tsjech is Europeser dan een Engelsman, of een Deen, omdat een Tsjech weet dat Europa wordt bedreigd. Een vrouw is op haar mooist als ze ons in de steek laat. Europa is op zijn mooist als het voor onze ogen verdwijnt. Voor mij is Praag niet de hoofdstad van een klein land, maar een laboratorium waar de Europese geschiedenis met de Europese mens experimenteert.’

Erotiek

En een van de experimenten van de geschiedenis is de vernietiging van menselijke intimiteit?

‘Juist.’

Maar bewonder jij de topless vrouwen op het strand dan niet? Vind je niet dat de Europese intimiteit daarmee tenminste op een leuke manier wordt geschonden?

‘Je weet dat ik geen moralist ben, Philip. Ik ben net als jij mijn hele leven aangevallen omdat ik amoreel zou zijn; ze hebben me er zelfs van beschuldigd pornografie te schrijven - enfin, je weet wat ik bedoel. Maar ik houd niet van naaktstranden! Ik heb altijd bewondering gehad voor het talent van de mens om erotiek tot poëzie te verheffen door enkele delen van het lichaam te bedékken. Wie zijn intieme lichaam openbaar maakt, bevrijdt noch zich zelf noch zijn lichaam. Zo iemand vecht niet tegen morele vooroordelen, maar vernietigt een van de weinige dingen die het leven de moeite waard maken: zuivere erotiek.’

Na het lezen van jouw nieuwste roman zou je je kunnen afvragen of er überhaupt nog iets is dat het leven de moeite waard maakt.

‘Als je goed leest valt het wel mee. Het is een roman over liefde. Liefde is nog steeds een onbetwiste waarde. In de tweede plaats is het een roman over schoonheid - de twee vrouwen, Tereza en Sabina, zijn bezeten van schoonheid. De derde waarde is het denken. Zelfs als je niet aan je eigen situatie kunt ontsnappen, kun je die situatie doorgronden, erover denken. Iemand die kan denken is nog niet verslagen - zelfs als hij verslagen is.’

Maar volgens jouw boek is liefde iets zeldzaams, is de schoonheid bezig van deze aarde te verdwijnen, en begint ook de mens die een enorme kennis bezit, zijn denkvermogen te verliezen - weet men niet meer hoe men moet denken.

Waarschijnlijk zijn liefde, schoonheid en denken waarden die aan het verdwijnen zijn.’

Je geeft dus toe dat je werk niet optimistisch is.

‘Je moet wel een grote cynicus zijn om nog optimistisch te kunnen denken.’

Laatste vraag. Wat vind je ervan dat je in ballingschap tot zulke grote hoogte bent gestegen? Jij schrijft over ‘lachwekkende liefdes’. Bestaat er zo iets als ‘lachwekkende roem’? - een komisch-ironisch literair lot?

‘Toen ik een klein jongetje in een korte broek was, droomde ik van een wondermiddel waarmee ik me zelf onzichtbaar kon maken. Toen werd ik volwassen, begon te schrijven, en wilde ik succes hebben. Nu heb ik succes en verlang ik naar dat wondermiddel dat me onzichtbaar zou maken.’

PHILIP ROTH

Vertaling Ochrid Hogen Esch

Copyright The Sunday Times