Vrij Nederland. Boekenbijlage 1984

[p. 6]

Wat is zwaar, wat is licht?
Milan Kundera's The Unbearable Lightness of Being: een ideeënroman vol niet te beantwoorden vragen

The Unbearable Lightness of Being door Milan Kundera Uitgever: Faber and Faber, 314 p., f49,70 Importeur: Nilsson & Lamm
Carel Peeters

Milan Kundera is een van de weinige schrijvers die het in de roman die hij aan het schrijven is kan hebben over het schrijven van die roman. In The Unbearable Lightness of Being schrijft hij dat een roman geen bekentenis van een schrijver is, ‘het is een onderzoek van het menselijk leven in een wereld die een val is geworden.’ Dit schrijft hij op twee derde van de roman, op een moment dat ik al tweehonderd pagina's het gevoel had van een konijn dat met zijn pootje in de scherpgetande val van een stroper is geraakt.

Kundera schrijft zijn romans meestal in paragrafen waarin hij met een onverdraaglijke lichtheid pijnlijke thema's aanroert; het zijn kleine essays over het leven van zijn personages waarin meer vragen gesteld dan beantwoord worden. Kundera's manier van vertellen is die van een goede, bezorgde vriend, iemand met het cynisme van de afstandelijke en het medelijden van de intimus.

In een interview met Ian McEwan in het Engelse tijdschrift Granta (nr. 11, 1984) zegt Kundera dat het stellen van vragen het échte werk is van de romanschrijver: zijn methode moet zijn ‘to go further and further, right to the heart of the problem, without ever offering an answer.’ In de roman zelf schrijft hij dat de eenvoudigste vragen, degene die door een kind gesteld kunnen worden, ‘echt serieus’ zijn. Dat zijn ook de vragen waarop eigenlijk geen antwoord mogelijk is. ‘Vragen waarop geen antwoord te geven is bepalen de limiet van de menselijke mogelijkheden, beschrijven de grenzen van het menselijk bestaan.’ Deze grenzen interesseren hem het meest, want daarachter ‘ligt het geheim waarom elke roman vraagt’. Kundera's verhouding tot de roman die hij aan het schrijven is en zijn verbondenheid met de personages die hij schept is even modern als traditioneel: net als Laurens Stern in Tristram Shandy en Diderot in Jacques de fatalist is Kundera in gesprek met de lezer, bedenkt het verhaal, vertelt het en geeft er commentaar op. Over deze methode staat in de roman: ‘De karakters in mijn roman zijn mijn eigen nog niet tot werkelijkheid geworden mogelijkheden. Daarom ben ik in gelijke mate op ze gesteld en vervullen ze me met afschuw.’ Vandaar die positie van ‘bezorgde vriend’, hij maakt zich ook zorgen om zich zelf.

Tekening van Peter Till (The Sunday Times)

Kundera's cynisme (de aanhalingstekens staan er niet voor niets) maakt dat hij over de intiemste zaken koel kan schrijven en gebieden kan betreden waar anderen zich niet zo snel wagen. Voor een schrijver die zijn land, Tsjechoslowakije, moest verlaten omdat hem het leven onmogelijk werd gemaakt heeft hij een uitermate onafhankelijke geest weten te behouden. Zonder zijn afkeer van het regime te verhullen weet hij haarfijn uit de doelen te doen wat de aardige kanten kunnen zijn van aanpassing aan zo'n regime. Kundera is een schrijver met een hang naar dilemma's, naar onbeantwoordbare vragen. In een van zijn eerste romans, Het leven is elders voert hij een jonge dichter op die zich geleidelijk fanatiek gaat inzetten voor de Partij. Kundera beschrijft hem zo dat de lezer verlokt wordt tot begrip en sympathie, niet omdat het zo mooi is wat deze Jaromil doet. ‘De grenzen tussen goed en kwaad zijn verschrikkelijk vaag’ laat hij Tomas, één van de vier hoofdpersonen in The Unbearable Lightness of Being, zeggen.

Een schrijver met een dergelijke amorele blik ziet meer, hij is in staat meer onder ogen te zien, tot en met de splinter in zijn eigen oog. Een andere kant van Kundera's ‘cynisme’ is zijn vermogen tot objectiveren. Zijn romans gaan onmiskenbaar over mensen, maar niet minder over ideeën. In The Unbearable Lightness of Being komen wel vijftig uiterst existentiële thema's voor waar Kundera aan de hand van het leven van zijn personages over uitweidt: liefde en erotiek, kitsch, lichaam en geest, moeders, medelijden, toeval, de ethiek en esthetiek van een daad, verraad, het emotioneel geheugen, de eeuwige wederkeer, de menselijke blindheid, de topografie van het paradijs.

Dat de wereld volgens Kundera ‘een val’ is geworden waar iedereen inloopt die geboren wordt, heeft inderdaad te maken met zijn idee dat de mensen uit het paradijs verdreven zijn. Het geeft ook aan in wat voor wereld men terechtkomt in zijn romans en van welke hoogte hij zijn personages observeert: in die val zitten niet alleen de mensen die zuchten in Oosteuropese landen, maar de mensen in het algemeen. Mensen zijn dan ook niet te benijden in de visie van Kundera.

Biezen mandje

Het personage dat er het meeste aanspraak op kan maken de hoofdpersoon van The Unbearable Ligthness of Being te zijn, Tomas, is een chirurg in het Praag van de jaren zestig en zeventig. Hij is een ‘epic womanizer’, dat wil zeggen dat hij veel vrouwen verslindt, niet om in elk van hen zijn droom van dé vrouw te vinden (dan zou hij een ‘lyricus’ zijn), maar uit een verlangen om de eindeloze variëteit van het vrouwelijke te kennen en te bezitten. Zijn ‘ziel’ is bij deze veroveringen niet betrokken. In het begin van de roman zien we hem voor een raam staan, uitkijkend op een saaie binnenplaats. Dit beeld komt enkele malen terug, voor de schrijver is het de kern van Tomas' plaats in het leven omdat hij op dat moment voor een dilemma staat. Dat dilemma is ontstaan door de komst van Tereza in zijn leven, een vrouw die hij heeft ontmoet in een café in een dorp, waar ze bediende. De manier waarop hij haar ontmoette, door stom toeval, geeft hem het idee dat zij is komen aandrijven in een biezen mandje, zoals Moses, en dat hij haar heeft gered. ‘Tomas realiseerde zich op dat moment niet dat metaforen gevaarlijk zijn. Metaforen zijn er niet om mee te spelen. Eén enkele metafoor kan het leven schenken aan liefde.’

Tereza is zijn noodlot, ze brengt de ‘zwaarte’ in zijn leven. In de eerste twintig pagina's geeft Kundera het gewicht aan de roman door Tomas' positie in verband te brengen met Nietzsches idee van de ‘eeuwige wederkeer’, Parmenides' onderscheid tussen lichtheid en zwaarte en de plaats van het medelijden in de hiërarchie van de sentimenten. Voor Tomas is het leven een toneelstuk waarvoor niet gerepeteerd kan worden zodat elke beslissing de last van de consequenties meedraagt. Voor Parmenides was lichtheid iets positiefs, zwaarte iets negatiefs. Had hij gelijk? ‘That is the question,’ schrijft Kundera en volgens hem is ‘the lightness/weight opposition the most mysterious, most ambiguous of all’. Waarom zou zwaarte niet positief zijn: ‘hoe zwaarder de last, hoe dichter onze levens bij de aarde komen, hoe werkelijker en waarachtiger ze worden’. Waarom zou lichtheid niet negatief zijn?: ‘afwezigheid van enige last maakt lichter dan lucht, het maakt mensen even vrij als onbeduidend’.

Kundera maakt de oppositie

[p. 7]

lichtheid/zwaarte tot het hoofdmotief van de roman. Het is steeds op de achtergrond te vinden als een metafysisch criterium in het gedrag van Tomas, Tereza en van de andere twee hoofdpersonen, Sabina en Franz. Tereza is een personage als Tamina in Het boek van de lach en de vergetelheid: iemand die zich op de toppen van haar zenuwen staande probeert te houden, maar ook iemand wier liefde voor Tomas van een gewicht is dat er momenten van eeuwige lichtheid kunnen ontstaan. Ze is er altijd opuit geweest te ontkomen aan familie en bovenal haar moeder. In tegenstelling tot Tomas draagt Tereza de last van de jaren die achter haar liggen met zich mee; Tomas heeft na twee jaar huwelijk met een vrouw die de Partij met hart en ziel was toegedaan afscheid van haar genomen en ze is uit zijn leven verdwenen, evenals zijn zoon. Tereza groeide op met een moeder die in ondergoed of naakt door het huis liep en haar belachelijk maakte als ze zich daaraan stoorde. Haar moeder vernederde haar voortdurend in het bijzijn van vreemden om haar schaamtegevoel, ze hield niet op te beweren dat iedereen er naakt toch hetzelfde uitziet. Tamina (in De lach) kan niet loskomen van de herinneringen aan haar overleden echtgenoot met wie ze naar het Westen is gevlucht.

Een miljoenste deel

Door deze verschillende ervaringen betekenen ‘lichaam’ en ‘ziel’ voor Tereza heel iets anders dan voor Tomas. Ze wil dat haar lichaam iets unieks is voor Tomas. Hij heeft zijn leven echter niet veranderd nadat hij haar heeft ontmoet en houdt er nog precies evenveel vrouwen op na om mee naar bed te gaan - zonder zijn ziel erin te betrekken. (‘Hij zag niet meer reden om ermee op te houden dan zich zelf het kijken naar voetbalwedstrijden te ontzeggen.’) Het is Tereza die bezit heeft genomen van Tomas' ziel, al vraagt hij zich voortdurend af welke betekenis en waarde hij eraan toe moet kennen. Heeft hij haar gered uit medelijden? En is dat positief of negatief? Is medelijden ‘supreme’ in de hiërarchie van menselijke sentimenten, ‘the art of emotional telepathy’? Tereza is zijn vrouw als gevolg van ‘zes toevalligheden’ en is ‘kiezen’ niet meer overeenkomstig de menselijke waardigheid? Is medelijden geen ‘ziekte’?

Het belang voor Tomas van het vrijen met andere vrouwen wordt door Kundera zonder terughouding en gedetailleerd uit de doeken gedaan: het heeft een ‘existentiële’ betekenis. Hij heeft geen last van de ‘asymmetrie’ in zijn verhouding met Tereza. Zij heeft hem geleerd naar Beethoven te luisteren, maar daardoor maakte hij ook kennis met Beethovens ‘Muss es sein?’ Es muss sein!’, een imperatief die aan de basis ligt van zijn inzet als chirurg, zijn promiscuïteit en zijn liefde voor Tereza. Het ‘Es muss sein!’ van zijn promiscuïteit is zijn behoefte om in elke vrouw tijdens het vrijen het ‘een-miljoenste deel verschil’ te zien met andere vrouwen om daarmee een een-miljoenste deel van de wereld in bezit te hebben genomen.

Eén van die andere vrouwen is Sabina, een schilderes met evenveel ‘geschiedenis’ als Tereza. Haar ziel is evenmin tijdens het vrijen aanwezig als die van Tomas, die zit in haar schilderijen. Wat zwaar is bij Tereza is licht bij Sabina. Zij moest in haar jeugd van alles: meedoen aan jeugdkampen van de Partij, meelopen in parades, het zingen van liederen, het roepen van leuzen. Op de kunstacademie moest ze sociaal-realistisch schilderen. Met dit alles heeft ze radicaal gebroken, met haar familie, de Partij en de academie.

Na de inval van Rusland in Tsjechoslowakije in 1968, waarbij Tereza als fotografe een gelukkige tijd heeft van enkele weken, verlaten Tomas en Tereza Praag en gaan naar Zürich: hun positie als dissidenten werd onhoudbaar. Zonder werk houdt Tereza het er echter niet uit en ze gaat op een dag, na zeven maanden, alleen terug. Gedurende één weekend voelt Tomas dan ‘the lightness of being’, maar daarna gaat hij ook weer naar Praag, zijn noodlot achterna.

In Praag blijkt wat een metafoor kan veroorzaken en hoe Kundera het lot van zijn personages met elkaar verbindt. Tomas werd chirurg omdat hij vanaf zijn jeugd iets had met ‘mensen helpen’. Als chirrug maakte hij mensen ‘aan de grens’ mee, alsof niet de geest, maar het lichaam een vraag stelde. Dit was het soort vragen waarop hij meestal een antwoord wist, want hij was een van de beste chirurgen. Deze fascinatie bracht hem bij het verhaal van Oedipus, evenals Moses te vondeling gelegd. Dat verhaal moet hem ook bij Tereza hebben gebracht. In het voorjaar van 1968, vóór de inval van de Russen, schrijft Tomas een stuk over de schuld van de Tsjechische communisten zelf voor de ontwikkeling van hun land na de opstand van 1948: ‘the criminal regimes were made not by criminals but by enthusiasts convinced they had discovered the only road to paradise.’ Later werd duidelijk dat er geen paradijs was en dat de enthousiasten in feite moordenaars waren. Maar wat riepen zij?: ‘We wisten het niet!’ Hierover ging het stuk van Tomas. Oedipus komt erin voor als iemand die evenmin wist dat hij in werkelijkheid zijn vader vermoordde, en tóch stak hij zich zelf zijn ogen uit. Het stuk wordt door menigeen gelezen als een dringende uitnodiging zich zelf de ogen uit te steken. Tomas had slechts een onbeantwoordbare vraag gesteld. Na de invasie van de Russen wordt het stuk tegen hem gebruikt en moet hij het intrekken of hij verliest zijn baan. Het dilemma dat dan voor Tomas ontstaat wordt door Kundera moreel en psychologisch uitgebeend: er wordt op zijn gevoel gewerkt, op de ‘formaliteit’ die het intrekken is, de nietigheid van enkele woorden. Hoe licht zou zijn leven niet worden als hij het stuk zou intrekken? Tomas trekt het niet in en de consequentie is dat hij glazenwasser wordt, een gedeclasseerde intellectueel. Met een onvoorzien gevolg: zijn leven wordt als een vakantie. Verlost van zijn verantwoordelijkheden, door iedereen als de voormalige chirurg hartelijk ontvangen en vrouwen in overvloed. Alleen Tereza ziet hij nauwelijks omdat hij overdag en zij tot 's avonds laat werkt.

Kundera vertelt in zijn romans nooit één verhaal. Hij geeft binnen één roman variaties op een thema. In The Unbearable Lightness of Being is die variatie de relatie tussen Sabina (eerder Tomas' maîtresse) en Franz, zich afspelend in Genève. Sabina en Franz vormen een oppositie die Kundera uitwerkt in een hoofdstuk waarin hij uiteenzet dat bepaalde woorden voor hen iets totaal verschillends betekenen: trouw, verraad, parades, licht en donker, schoonheid. Ondanks zijn ontrouw wil Franz ‘in waarheid leven’; hij heeft een intense belangstelling voor linkse oppositiegroepen en was in '68 deelnemer aan menige demonstratie. Dat alles interesseert Sabina niets; alles wat haar aan haar land herinnert gaat langs haar heen. Haar ‘lichtheid’ heeft ze verworven door ‘verraad’ aan dat alles en dat trekt ze door in haar intieme relaties. De dag dat Franz zijn vrouw Marie-Claude heeft verteld dat hij een maîtresse heeft is het voor haar over. Franz, een professor in filosofie, is iemand de in ‘lichtheid’ is opgegroeid en hij zoekt juist overal de ernst. Hij gaat zelfs voor Sabina, hoewel ze uit elkaar zijn, met een groep dokters, kunstenaars en journalisten naar Cambodja om daar een mars te houden die beheerst wordt door het ‘ijdele engagement’ van de meelopende filmsterren.

Tegen het einde van The Unbearable Lightness of Being wordt alles uiterst treurig. Bij Sabina begint de ‘zwaarte’ de kop op te steken, Tomas krijgt genoeg van zijn ‘vakantie’, Tereza houdt het in Praag niet meer uit omdat ze zich net als Tomas voortdurend ‘bekeken’ voelt door geheime politie (reden voor een verhandeling van Kundera over de vier manieren waarop men zich bekeken kan voelen) en Franz gaat dood. Kundera heeft een ontwikkeld gevoel voor de eenheid van tegenstellingen. Dat leidt in het laatste deel van de roman tot wat men kan noemen ‘de reeël bestaande tweeslachtigheid der dingen’, in dit geval ‘kitsch’ en ‘het idyllische’. Sabina wil niet dat haar kunst anti-communistisch wordt genoemd; ze wil niet tot kitsch, tot iets politieks gereduceerd worden; haar kunst moet op zich zelf beoordeeld worden. Niettemin koestert zij ‘kitscherige’ gevoelens: ‘Her kitsch was her image of home, all peace, quiet, and harmony, and ruled by a loving mother and wise father.’ Ze weet echter (mét de bezorgde schrijver) dat ‘the brotherhood of man on earth will be possible only on a base of kitsch.’ In de werkelijkheid van de kitsch heerst het dictatorschap van het hart. Maar toch: ‘Hoe we ook op kitsch schelden, het is een integraal deel van de menselijke conditie.’ Hetzelfde geldt voor ‘de idylle’ die in de hoofden van Tereza en, lang onwillig, van Tomas sluimert. Zij ontvluchten Praag, kopen een boerderij en gaan vee houden. Samen met de hond Karenin (genoemd naar Anna Karenina, het boek van Tolstoi dat Tereza altijd onder haar arm had) leiden ze een van politiek en conflict afgeschermd leven. Tereza vindt haar ‘lichtheid’ in haar passie voor dieren en dat is in zijn absoluutheid pure kitsch. Dit terugtrekken op het platteland is voor Tereza ook een manier om Tomas van andere vrouwen weg te houden. ‘Haar zachtheid was agressief en eropuit hem te laten capituleren, zodat zijn kracht gebroken is en ze hem kon veranderen in een konijn in haar armen.’ Kundera gaat niet zover dat hij deze door de politiek en de liefde geforceerde idylle laat bestaan. Dat Tereza en Tomas bij een ongeluk met hun auto om het leven komen wisten we al op de helft van het boek.

The Unbearable Lightness of Being is een roman waarin je de ideeën levend voor je ziet.

■