Vrij Nederland. Boekenbijlage 1984

[p. 4]

Milan Kundera: ‘Grote romans zijn altijd choquerend’
Philip Roth in gesprek met de Tjechisch/Franse schrijver Milan Kundera

Philip Roth

Milan Kundera

Milan Kundera is de meest vooraanstaande schrijver die vanachter het IJzeren Gordijn vandaan is gekomen sinds Solzjenitsyn. Naar aanleiding van zijn nieuwe roman, de opvolger van zijn veelgeprezen Het boek van de lach en de vergetelheid, sprak hij met de Amerikaanse romancier Philip Roth. Het gesprek ging vooral over het conflict tussen de macht van de staat en het intieme leven - dat, volgens Kundera, in het Westen evenzeer wordt bedreigd als in het Oosten.

Milan Kundera heeft de afgelopen jaren zowel in Frankrijk als in Amerika hoge literaire prijzen gekregen; ook in Engeland werd The Book of Laughter and Forgetting uitbundig geprezen. Salmon Rushdie, die in 1981 de Booker Prize kreeg, noemde het in 1982 ‘de belangrijkste roman die dit jaar in Engeland is uitgekomen - een meesterwerk’. Kundera's nieuwste roman, The Unbearable Lightness of Being - net als zijn voorganger niet alleen een tragikomisch verslag over het privé-leven van de romanfiguur, maar een wrange beschouwing over hun lot - heeft ruim twee maanden boven aan de Franse bestsellerslijst gestaan. In Nederland zijn drie boeken van Kundera in vertaling verschenen (vertaald door Jana Béranova): Het leven is elders (met een monsterlijk omslag), De afscheidswals en het al genoemde Het boek van de lach en de vergetelheid. Allemaal uitgegeven door Agathon.

Kundera, die in 1929 als zoon van een concertpianist in Brno werd geboren, was op het moment dat de Russen Tsjechoslowakije binnenvielen, professor aan de Praagse filmacademie, maar kort daarna werd hij ontslagen, uit de communistische partij gezet, werd het hem verboden om in zijn eigen taal te publiceren en werden zijn boeken van de bibliotheek-en winkelplanken verwijderd. In 1975 aanvaardde hij de uitnodiging om aan de Universiteit van Rennes te komen doceren. Terwijl hij in Frankrijk was - waar hij sindsdien is blijven wonen - werd hem de Tsjechische nationaliteit ontnomen. Een van de eerste dingen die Mitterrand in 1981 als president deed, was Kundera de Franse nationaliteit verlenen. Philip Roth ontmoette Kundera in 1971 in Praag en als redacteur van de reeks ‘Writers from the other Europe’ was het zijn taak om Kundera onder de aandacht van het Engels sprekende publiek te brengen. Sindsdien zijn ze bevriend; en sommige critici hebben gewezen op hun literaire verwantschap omdat ze beiden een voorkeur aan de dag leggen voor komische ironie, vooral op het erotische vlak. Roth interviewde Kundera in diens woonplaats Parijs.

Geloof jij, met jouw achtergrond, dat er nog steeds zo iets als ‘een privé-leven’ bestaat?

‘Het privé-leven is er altijd geweest. Maar er is iets nog kostbaarders, typisch iets van de moderne mens: intiem leven. Intimiteit is een produkt van het Europa van de afgelopen vierhonderd jaar - in het bijzonder het produkt van de romantiek: intiem leven in de zin van privé-geheim, iets waardevols, onaantastbaars, de basis van iemands oorspronkelijkheid. Intimiteit is een van de geweldige dingen die Europa heeft voortgebracht, net als muziek, de roman, de democratie - de dingen die een Europeaan tot Europeaan maken.’

In je werk moeten de mensen hun recht op een intiem leven met hand en tand verdedigen. Het drama in je eerste roman, The Joke, begint op het moment dat iemand in zijn intieme leven wordt aangetast. De jonge held stuurt een kaartje, een intiem kaartje, naar zijn vriendin. De kaart wordt door de autoriteiten in het openbaar gelezen en dat is het begin van zijn ondergang. In je nieuwe roman zit een episode over een schrijver, Jan Prochazka, die zo nu en dan met een bevriende professor wat over politiek praatte. In 1968. Geen van beiden vermoedt dat hun intieme gesprekken door de geheime politie op de band worden opgenomen. Als het regime twee jaar later besluit om Prochazka kapot te maken, worden de intieme opnamen op een nogal tendentieuze manier gemonteerd en over de radio uitgezonden. Is dat op een ware gebeurtenis gebaseerd?

‘Natuurlijk. Ik heb Prochazka persoonlijk gekend en ik mocht hem graag. Die passage was bedoeld als een bescheiden groet aan een dode vriend. Het was een ongewoon sterke man die alle aanvallen had overleefd. Maar toen zijn privé-gesprekken werden uitgezonden was het met hem gedaan.’

Zei hij dan zulke vreselijke dingen?

‘Nee. Ik vond er niets schokkends in. Maar er is een grens tussen iemands intieme leven en zijn openbare leven, een magische grens, die je niet ongestraft kan overschrijden. Wie zegt dat die grens niet bestaat, en dat je in je openbare en intieme leven dezelfde moet zijn, is een hypocriet. Alleen een monster blijft in zijn openbare en intieme leven dezelfde. Zo iemand zou in zijn privé-leven niet spontaan zijn en in zijn openbare leven onverantwoordelijk. Ik kan je bij voorbeeld privé vertellen dat een vriend van me iets stoms heeft gedaan, dat hij een idioot is, dat ze hem de oren van het hoofd zouden moeten snijden, dat ze hem ondersteboven met een muis in zijn mond gepropt zouden moeten ophangen.

[p. 5]

Maar het is onvergeeflijk als je zo iets op serieuze toon - en dat soort grappen maken we meestal op serieuze toon - voor de radio zegt. Maar het ging er niet alleen om dat de politie een paar uit hun verband gerukte opmerkingen heel suggestief aan elkaar plakte en uitzond om aan te tonen dat Prochazka een hypocriet was, die goedkope roddelpraatjes over zijn vrienden en politieke bondgenoten rondstrooide - het ging veel dieper. Met die uitzending wilde men zeggen: “Beste meneer Prochazka, alles wat u zegt en doet wordt met een bandrecorder of een camera vastgelegd: u heeft geen privé-leven meer!” En iemand zonder privé-leven heeft niets meer. Zo iemand is tot het uiterste vernederd: het geheime oog ziet hem zelfs als hij zijn vrouw in de slaapkamer kust, of als hij voor de wc-pot staat. Zo iemand kan alleen nog maar doodgaan. En Prochazka ging dood. Een gezwel, dat tot dan toe onder controle was geweest, barstte na de uitzending open en binnen een week was hij dood.’

Onthullen

Denk je dat het intieme of privé-leven in het Westen minder bedreigd wordt?

‘Het intieme leven wordt overal door de evolutie van de moderne wereld aangetast. Landen met een communistisch regime hebben een voordeel: wij kunnen duidelijk onderscheiden wat goed is en wat slecht - iedereen weet dat het slecht is als de politie je privé-gesprekken opneemt. Maar als een fotograaf in Italië op de moeder van een vermoord kind loert, of iemand die verdrinkt in zijn doodsstrijd fotografeert, noemen we het geen schending van de privacy, maar persvrijheid. De fotografie heeft ons veel gegeven, maar het heeft ook ons intieme leven in gevaar gebracht. Mijn vriend, de fotograaf Aaron Manheimer, is een poosje met een van de grootste acteurs van Europa opgetrokken - het doet er niet toe wie - en heeft hem in de laatste dagen van zijn leven gefotografeerd. De acteur was erg oud en ziek. Toen Aaron foto's aan het nemen was, zei de acteur glimlachend: “Deze foto's zijn niet voor publikatie, dit is iets tussen jou en mij.” Kan je je voorstellen dat een fotograaf de laatste opnamen van een groot acteur maakt en ze niet verkoopt omdat de acteur hem dat, voor hij stierf, had gevraagd? Aaron zal ze nooit publiceren. Zo iets is in de wereld van de moderne journalistiek een uitzondering.’

Maar een romanschrijver onthult voortdurend intimiteiten, en zonder iemand om toestemming te vragen. Dat is zijn werk. In zekere zin fotografeer jij toch ook intimiteiten? Heeft de Tsjechische censor eigenlijk niet hetzelfde tegen jou als jij tegen de moderne journalistiek hebt - dat je geheimen onthult die te intiem, te ingrijpend zijn om gepubliceerd te worden?

‘Dat is waar. De hele Europese romantraditie stoelt op een geleidelijk aan onthullen van geheimen: het hoe en waarom van iemands gedrag, zijn privé-gedachten en gevoelens. Daarom zijn grote romans altijd zo choquerend. Ze laten alles over het leven zien wat de mensen niet willen weten. Joyce choqueert ons met Ulysses alleen maar omdat hij een heel gewoon leven blootlegt, met alles wat de hersenen, handen en buik van een eenvoudige man doen, wat zijn ogen zien en zijn oren horen. Alles wat we bij Joyce lezen hadden we zelf ook kunnen zien, het is banaal, ontegenzeglijk waar, maar desondanks heeft het iets uitermate choquerends omdat we geen van allen echt beseffen hoe we leven, we zijn alles al vergeten op het moment dat het gebeurt en als we over ons leven praten, passen we automatisch een zekere censuur toe. De censors in het Kremlin zijn niet half zo streng als de censor in ons zelf. Je hebt absoluut gelijk: een roman mag zich bij het onthullen van geheimen aan geen enkele censuur onderwerpen, en moet zich even meedogenloos opstellen als een op een stervende gerichte camera. Maar er is een groot verschil tussen een schrijver en een fotograaf: Anna Karenina, Emma Bovary, Bloom zijn allemaal fantasiefiguren. Een schrijver observeert het intieme leven wel, maar werkt toch in de eerste plaats met zijn fantasie. Daarom kun je de echte madame Bovary nooit met die van Flaubert vergelijken. Bovendien is er nog een moreel verschil. Stel dat Flauberts roman over zijn buurvrouw in Rouen ging, over een echte madame Bovary. Dan zou hij een indiscreet monster zijn, een verklikker, iemand om met een grote boog omheen te lopen. Een schrijver gebruikt zijn ervaringen, maar creëert iets dat in de verste verte niet op zijn eigen leven lijkt.’

Wanneer ben je gaan schrijven? Wat deed je daarvoor?

‘Heel vroeger schreef ik muziek, cerebrale pianomuziek onder invloed van Schönberg. Toen was ik zestien. Op een gegeven moment werd ik van de universiteit afgeschopt. Ik leefde onder de arbeiders. Daarna speelde ik in kleine, provinciale jazzbandjes - piano en trompet. Ik schreef poëzie, maakte schilderijen. Allemaal flauwekul. Het eerste dat de moeite waard was, was een kort verhaal dat ik op mijn dertigste schreef, het eerste verhaal in Laughable Loves. Toen begon mijn schrijversleven. Ik ben mijn halve leven een betrekkelijk onbekende Tsjechische intellectueel geweest. Een jaar voor de Russische invasie kwam The Joke en Laughable Loves uit. Op mijn achtendertigste. Beide boeken waren een groot succes en ik verdiende er genoeg aan om later van te leven.’

Ramen lappen

Hoe konden boeken die zo ver van de communistische ideologie afstonden legaal gepubliceerd worden?

‘Je hebt een politiek regime, maar daarnaast is er ook nog een maatschappij. De Tsjechische maatschappij heeft westerse tradities; het is een vooruitstrevende samenleving met democratische idealen en een met het westerse vergelijkbaar gevoel voor esthetica. De Tsjechische samenleving en het communistische regime waren niet met elkaar in harmonie, en de samenleving oefende constant druk uit op het regime, zo zeer zelfs dat de communistische partij en het systeem er in de jaren zestig bijna onder bezweken. In die periode hadden we korte tijd iets waarvan Orwell altijd had gedroomd: een geleide economie én vrijheid van meningsuiting. Zo konden The Joke en vele andere uitstekende boeken, die niet met de communistische ideologie strookten, in 1968 gepubliceerd worden. Begrijp je nu wat er achter de Russische invasie van '68 zat? De Russen hebben Tsjechoslowakije niet bezet om het regime te veranderen, of nieuwe leiders in het zadel te helpen, maar om de Tsjechische maatschappij kapot te maken - en mét de maatschappij, haar cultuur. Niet alleen de dissidente cultuur, nee, cultuur als zodanig. Er zijn nog steeds tweehonderd Tsjechische schrijvers die in hun eigen land niet mogen publiceren! Ze mogen hun brood niet met intellectueel werk verdienen. Daarom kun je in Tsjechoslowakije een professor tegenkomen die als taxichauffeur werkt en een beroemd geleerde die ramen lapt. Anderen, zoals ik, konden dat soort werk niet eens krijgen. Ik leefde heel bescheiden van mijn spaarcenten, maar ik was niet ongelukkig. In die tijd heb ik twee romans geschreven, Life is Elsewhere en The Farewell Party. Ik kon voor het eerst van mijn leven in alle vrijheid schrijven, want ik wist dat die boeken nooit in Tsjechoslowakije zouden uitkomen en nooit door een censor gelezen zouden worden.’

Dus in je vorige boeken had je wel rekening gehouden met de censuur?

‘Dat heb ik altijd geweigerd. The Joke heeft een halfjaar bij de censor gelegen. Ik heb niets teruggenomen, nog geen woord. Uiteindelijk is de censor door de knieën gegaan. Maar vergeet niet dat het toen al 1966 was. Zelfs de censuur was al besmet met het vrijzinnige van de Tsjechische samenleving. Zelfs de censor begon zich te schamen. Maar in een land waar censuur heerst, wordt alles verwrongen. Je schrijft een boek waarin je de politieke werkelijkheid aanstipt. Zo'n boek komt niet door de censuur. Je schrijft een liefdesgeschiedenis. Dan zegt het publiek: “Hij schrijft over de liefde, want hij durft niet over politiek te schrijven - hij is voor de censuur bezweken.” Wat je ook doet, je bent altijd het slachtoffer van de druk en je reageert daarop, bewust of onbewust, maar altijd ten nadele van de literatuur. Daarom heb ik me nooit zo vrij gevoeld als in die zeven jaar in Tsjechoslowakije na de Russische invasie, toen ik niets mocht publiceren en mijn Tsjechische lezers kwijtraakte.’

Maar in die tijd had je al een publiek in het buitenland, met name in Frankrijk.

‘Ja, maar dat publiek kende ik niet. Het oefende geen druk op me uit. Omdat ze me niet kenden, wisten ze niet welke eisen ze aan me moesten stellen.’

Waarom ben je in 1975 naar Frankrijk gegaan, als je je in Tsjechoslowakije als schrijver zo vrij voelde?

‘Mijn spaargeld was op; ik kon nergens werk krijgen; mijn vrouw en ik hadden niets om van te leven.’

Maakte de politie het je moeilijk?

‘Nee. Tegen die tijd was ik bekend in Europa en dat gaf me een zekere bescherming. De politie pakte het slim aan. Ze lieten mijn vrienden op het bureau komen en ondervroegen ze eindeloos lang over mij en maakten ze duidelijk dat ze maar beter niet met mij om konden gaan als ze wisten wat goed voor hen was. Ik zag in dat ik het mijn vrienden moeilijk maakte door in Tsjechoslowakije te blijven. Sommigen raakten

vervolg op pagina 10