Vrij Nederland. Boekenbijlage 1984

[p. 26]

De tragedie van de cultuur
Georg Simmel, een vergeten denker herontdekt

Schriften zur Soziologie door Georg Simmel Uitgegeven en ingeleid door H.J. Dahme en O. Rammstedt Uitgever: Suhrkamp, 310 p., f25,75 Importeur: Nilsson & Lamm Philosophische Kultur Über das Abenteuer, die Geschlechter und die Krise der Moderne door Georg Simmel Met een nawoord van Jürgen Habermas Uitgever: Klaus Wagenbach, 255 p., f46,25
Cyrille Offermans

Het werk van Georg Simmel (1858-1918) kende ik tot voor kort alleen van horen zeggen en uit de tweede hand. Ik wist dat Georg Lukacs en Ernst Bloch Simmels privé-colloquia in Berlijn hadden gevolgd en dat Bloch zelfs bevriend was geraakt met zijn bewonderde leermeester. Simmel-citaten en -verwijzingen kende ik uit het werk van Walter Benjamin; en natuurlijk had ik ooit de vernietigende kritiek op Simmel van Adorno gelezen. Ten slotte kwam ik Simmel onlangs tegen in Peter Sloterdijks Kritik der zynischen Vernunft, een boek dat zijn niveau trouwens voor een groot deel dankt aan de niet door linkse tradities bepaalde scheiding van bokken en schapen.

Bij Sloterdijk komt Simmels Philosophie des Geldes (1900) ter sprake in een paragraaf getiteld ‘Het cynisme van de ruil - of de hardheid van het leven’. Daar schrijft Sloterdijk dat Simmel ‘het cynische fenomeen ontdekt in het feit dat in het geld de kracht schijnt te huizen om ook goederen die geen waren zijn in het ruilbedrijf op te nemen alsof ze dat wel waren’. Anders gezegd: het cynisme schuilt in de zo langzamerhand tot systeem geworden corruptie, in het feit dat alles en iedereen tegenwoordig voor geld te koop lijkt.

Al met al was dat voldoende reden om nieuwsgierig te zijn naar een tweetal boeken van Simmel die onlangs vrijwel tegelijkertijd zijn verschenen en die althans een representatief gedeelte van zijn werk na lange tijd weer toegankelijk maken. Schriften zur Soziologie (uitgegeven door Suhrkamp) bevat een ruime selectie uit het hele werk van Simmel en Philosophische Kultur (uitgegeven door Wagenbach) is een onveranderde herdruk van het boek dat onder diezelfde titel in 1923 voor het eerst en tevens voor het laatst was verschenen.

Georg Simmel

Uit de inleiding bij eerstgenoemd boek blijkt dat mijn vage kennis van Simmel exemplarisch is: Simmel behoort algemeen tot de vergeten denkers, tot de denkers die hoogstens nog via verwijzingen bij anderen verbleekt voortleven maar van wie het eigenlijke werk definitief begraven lijkt, hoe merkwaardig dat ook mag klinken voor iemand die naast Weber en Durkheim wordt gerekend tot de grondleggers van de wetenschappelijke sociologie en die bovendien een van de belangrijkste geestelijke vaders was van een hele generatie essayistische filosofen (van Bloch tot Adorno). Voor een deel hangt Simmels geringe reputatie ongetwijfeld samen met de aard van zijn werk en vervolgens, maar niet los daarvan, met zijn positie in de marge van het wetenschappelijke bedrijf van zijn tijd.

Conflicten

Simmels wetenschappelijke loopbaan was er een vol conflicten. Zijn eerste proefschrift, zijnde een ‘Psychologisch-etnografische studie over de oorsprong van de muziek’ werd afgewezen. Simmel deed daarin een poging om Darwins stelling te weerleggen dat het menselijk taalvermogen zich heeft ontwikkeld op basis van het oorspronkelijker vermogen tot het voortbrengen van muzikale geluiden (een stelling die trouwens verrassend dicht in de buurt komt van de opvattingen van J.F. Staal hieromtrent), maar zijn promotoren vonden Simmels kritiek op Darwin al te gewaagd. Nadat een proefschrift over Kant was geaccepteerd deden zich nieuwe moeilijkheden voor bij Simmels ‘habilitatie’. Die spitsten zich toe op de honderd jaar geleden blijkbaar nog academisch geachte vraag naar de locatie van de ziel. De natuurwetenschappelijk geschoolde Simmel nam in deze brandende kwestie kennelijk een al te agnostische positie in.

Later werden voordrachten van de filosofische faculteit van de universiteit van Berlijn om Simmel tot buitengewoon hoogleraar en vervolgens tot hoogleraar te bevorderen verscheidene malen door het verantwoordelijke ministerie afgewezen en wel, zoals uit recent onderzoek is gebleken, op grond van verdekt antisemitische motieven. Ook Simmels relativerende opvattingen met betrekking tot het christendom hebben bij die afwijzingen weer een rol gespeeld: hij zou de centrale betekenis van ‘Staat en Kerk’ voor het menselijk samenleven hebben willen terugdringen ten gunste van ‘de maatschappij’. Officieel niet genoemd maar volgens Habermas (die een nawoord schreef bij Philosophische Kultur) wel degelijk van belang waren ook nog Simmels onorthodoxe stijl van denken én lesgeven, zijn succes bij de studenten en - in het algemeen - ‘een ressentiment tegen schrijvende intellectuelen’. Simmel interesseerde zich teveel voor eigentijdse, vaak ook nog alledaagse politieke en culturele fenomenen om bij zijn deftige academische collega's op veel sympathie te kunnen rekenen. Intensieve contacten onderhield hij wel met schrijvers en beeldende kunstenaars; figuren als Rilke, Stefan George en Paul Ernst waren bij hem kind aan huis, wat uit bij voorbeeld de Duineser Elegien ook wel blijkt: die laten zich lezen als de dichterlijke pendant van Simmels levensfilosofie. Dat Simmel zich ook stilistisch, als schrijver, distantieerde van academische tradities zal daarom niet verbazen: ofschoon nog op geen stukken na zo compact als de stijl van Bloch of Benjamin vertoont zijn werk een duidelijk essayistische inslag.

Dualisme

In het centrum van Simmels cultuurtheoretische opvattingen staat het inzicht in het dualistische karakter van de moderne westerse cultuur. Objectief is die cultuur zeer hoog ontwikkeld, subjectief is dat veel minder het geval; volgens Simmel is er sprake van een steeds scherper wordende discrepantie tussen die twee. Vergeleken met een eeuw geleden, stelt Simmel (in 1900), zijn de dingen die ons dagelijks omringen en die ons leven vorm geven - werktuigen, gebruiksvoorwerpen, verkeersmiddelen, de produkten van wetenschap, techniek en kunst - ‘onnoemelijk gecultiveerd, maar de cultuur van de individuen, althans in de hogere stan-

[p. 27]

den, is geenszins in dezelfde mate voortgeschreden, ja doorgaans is die zelfs achteruitgegaan’.

In het besef dat die stelling niet een, twee, drie bewezen kan worden geeft Simmel vele voorbeelden van die discrepantie. De uitdrukkingsmogelijkheden van de taal, stelt hij, zijn de laatste honderd jaar sterk verrijkt en genuanceerd, onder meer dank zij het werk van de grote schrijvers en de specialisering op velerlei gebieden van het leven. Bekijkt men echter het spreken en schrijven van de mensen afzonderlijk, dan moet geconstateerd worden dat die ‘in het algemeen steeds incorrecter, waardelozer en trivialer’ worden. En wat voor de vorm geldt, geldt voor de inhoud: enerzijds is de hoeveelheid kennis (de ‘objectieve cultuur’) enorm toegenomen, anderzijds lijkt het alsof de conversatie, zowel in de openbare als in de intieme sfeer (of per brief) tegenwoordig veel ‘vlakker, oninteressanter en minder ernstig’ is dan aan het einde van de achttiende eeuw (waarbij Simmel ongetwijfeld allereerst aan Goethe denkt).

Nieuw klinkt deze kritiek de huidige lezer zeker niet in de oren. Het woord ‘middenschool’ hoeft immers maar ergens te vallen of van alle kanten klinken luide jammerklachten over het verval van de cultuur. Wellicht niet ten onrechte, alleen gaat Simmels gelijk in dit opzicht een pijnlijk eind verder. Hoe droevig het gesteld is met het culturele niveau van de mensen blijkt namelijk niet zozeer uit het inderdaad vaak abominabele taalgebruik van scholieren en studenten, het blijkt veel meer uit het feit dat je je erover verbaast als een politicus, zij het een politicus van de oudere garde, van Slauerhoff en Achterberg blijkt te houden.

Simmels positie in de geschiedenis van de sociale wetenschappen is uitzonderlijk omdat hij na Nietzsche een van de eersten was die op deze ‘tragedie van de cultuur’ heeft gewezen. En de allereerste die die tragedie heeft verklaard op een manier die ook tegenwoordig nog bruikbare elementen bevat.

Geld

De vooruitgang op het gebied van de objectieve cultuur, zegt Simmel, was mogelijk dank zij de arbeidsverdeling en de relatieve verzelfstandiging van de verschillende domeinen van de cultuur (een thema dat Weber systematischer zou uitwerken). Naarmate meer mensen los van elkaar aan de vervaardiging van een produkt bezig zijn, aldus Simmel, wordt het echter voor elk afzonderlijk individu moeilijker nog een persoonlijke band met zowel de produktie als de produkten te hebben. Beide worden ‘zielloos’, ontoegankelijk voor juist die specifieke dimensies van de persoonlijkheid die hem tot onverwisselbare persoonlijkheid maken. Dat is volgens Simmel de oorzaak van de vijandigheid waarvan zoveel ‘individualistische naturen’ blijk geven tegenover de ‘vooruitgang van de cultuur’.

De subjectieve nivellering die Simmel op vele gebieden van de cultuur diagnostiseert als keerzijde van de arbeidsverdeling en de differentiëring aan de objectieve kant, is mogelijk gemaakt door het ontstaan van een universeel ruilmiddel: geld. De ‘filosofie van het geld’ neemt in Simmels werk dan ook een centrale plaats in.

Simmel beoordeelt het steeds intensiever en vertakter worden van het geldverkeer niet eenduidig. Positief vindt hij het dat geld de mensen vrijmaakt van de vanzelfsprekende binding aan hun omgeving, dingen zogoed als personen. De door het geld veroorzaakte anonimiteit van verhoudingen en transacties schept ademruimte en bewegingsvrijheid. Anderzijds - en daar legt Simmel in zijn latere werk méér nadruk op - dreigt die anonimiteit het leven inhoudsloos te maken: ‘De kwalitatieve kant van de objecten boet door de geldeconomie in aan psychologische waarde, de voortdurend vereiste taxatie in termen van geld zorgt ervoor dat die uiteindelijk de enige is die geldigheid heeft, steeds sneller gaat men voorbij aan de specifieke, economisch niet uit te drukken betekenis van de dingen, hetgeen zich wreekt in die matte, bij uitstek moderne gevoelens: dat de kern en de zin van het leven ons steeds opnieuw door de vingers glippen, dat de definitieve bevredigingen steeds zeldzamer worden, dat al die moeite en bedrijvigheid toch eigenlijk niet loont.’

De interessantste essays van Simmel zijn die waarin hij deze vervreemdingsverschijnselen in eigentijdse fenomenen aan het licht brengt, als hij het heeft over de mode, de koketterie, de huwelijksmoraal of de reclame - hier is ook de invloed op vooral Benjamin en Bloch het duidelijkst. Beduidend minder boeiend vind ik zijn kunstbeschouwingen. Voor de experimentele stromingen uit zijn tijd had Simmel geen oog, expressionisme en kubisme liet hij links liggen; in de moderne kunst zag hij eerder een bevestiging van zijn dualistische cultuurtheorie dan een kritiek erop. Esthetisch stond Simmel nog geheel in de negentiende eeuw: het kunstwerk was voor hem een gesloten eenheid, waarin het werkelijkheidsmoment ‘volledig indifferent’ is; iets maatschappelijks zag hij dan ook alleen in die vormen van (toegepaste) kunst die tegelijk nuttig waren.

Vrouwelijke cultuur

Simmels sympathie lag bij figuren als William Morris en John Ruskin, die ter bestrijding van de lelijkheid van de industrieel vervaardigde massaprodukten het handwerk in ere wilden herstellen. ‘Wat bij Ruskin haat jegens de cultuur zou kunnen lijken,’ zegt Simmel, ‘is in werkelijkheid een hartstocht voor de cultuur: ze is uit op het ongedaan maken van de arbeidsverdeling, die de cultuurprodukten subjectloos maakt en ze een ontzielde objectiviteit geeft.’ Uiteindelijk gaat Simmel zover dat hij de ‘tragedie van de cultuur’ niet meer ziet als een historisch bepaald verschijnsel maar als iets dat inherent is aan het leven zelf: alles wat de mensen maken, zeker als dat coöperatief of machinaal gebeurt, heeft de neiging zich van hen te vervreemden, zich vijandig tegenover ‘het vibrerende, rusteloze (...) leven’ te plaatsen. Niet ten onrechte concludeert Habermas dat een zo diep metafysisch verankerde ‘vreemdheid’ de tijddiagnose ‘van de kracht en de moed tot politieke gevolgtrekkingen berooft’. Inderdaad is de enige maatschappelijke kracht waarop Simmel ooit heeft gereageerd de emancipatiebeweging van de burgerlijke vrouwen van voor de Eerste Wereldoorlog geweest.

‘Weiblichte Kultur’ is de titel en het onderwerp van het laatste essay van Philosophische Kultur. Hoewel die plaats in de bundel structureel alleszins te rechtvaardigen is, is het voor de huidige lezer van Simmel handiger om met dit essay te beginnen. Het sluit namelijk in zoveel opzichten aan bij feministische geschriften uit onze tijd dat men haast automatisch greep krijgt op de belangrijkste theoretische overwegingen van Simmel.

De vrouwelijke natuur, aldus Simmel, is minder geneigd tot specialisering en arbeidsverdeling dan de mannelijke. Bij de vrouw vormen alle activiteiten een eenheid, zij is - om het met een pathetiek te zeggen die Simmel in deze context niet vreemd is - nog ‘een volledig mens’. Uit dat ‘wezensapriori’ van de vrouw destilleert hij vervolgens een aantal psychologische kenmerken die me - zacht gezegd - nogal twijfelachtig voorkomen. Zo zou de vrouw van nature trouwer zijn dan de man; ‘de man is piëteitslozer omdat hij krachtens zijn gedifferentieerdheid de dingen meer in hun uitgekristalliseerde zakelijkheid ziet’, en dat disponeert hem tot trouweloosheid. Mannen zouden vele verschillende rollen kunnen spelen met uitschakeling van hun ‘persoon’, vrouwen niet, die zouden bij alles wat ze doen volledig als mens betrokken zijn. Daarom ziet Simmel in een vrouwelijke cultuur een geneesmiddel tegen de van het leven vervreemde mannelijke cultuur. Ofschoon deze therapie hoogst actueel klinkt, geloof ik niet dat Simmels actualiteit op dit gebied gezocht moet worden.

■

ronald sips