Vrij Nederland. Boekenbijlage 1984

[p. 25]

Hardleers
De verspreide verhalen van Thomas Pynchon

Slow Learner Early Stories door Thomas Pynchon Uitgever: Little, Brown and Company, Boston, 193 p., f51,90
Bart Tromp

De verschijning op het literaire toneel van Thomas Pynchon viel samen met het verdwijnen van J.D. Salinger. Een van de wat meer bizarre geruchten over Pynchon luidt daarom dat Pynchon in werkelijkheid Salinger is. Dit is even tekenend voor de legendevorming rond beide schrijvers, als voor het feit dat de afwezigheid van informatie over hun leven zulke legendes mogelijk maakt.

Van Pynchon bestaat één foto: bekend is dat hij aan de Cornell-universiteit heeft gestudeerd, een paar jaar bij de Boeing-fabrieken in Seattle werkte, en in Californië en Mexico woonde terwijl hij zijn eerste grote roman, V, schreef. Die verscheen in 1963 en werd bekroond. Sindsdien ontbreekt elk spoor van de schrijver (die in 1937 werd geboren). Zijn laatste werk, de kolossale roman Gravity's Rainbow kwam in 1973 uit, alweer meer dan tien jaar geleden. Dit nieuwe boek, Slow Learner voegt aan zijn oeuvre eigenlijk niets toe, want het bundelt enkele verhalen die Pynchon tussen 1958 en 1964 schreef. Aangezien Pynchons verhalen nooit eerder gebundeld zijn is deze uitgave welkom, maar het boek wordt dubbel interessant door de uitvoerige inleiding van de auteur zelf.

De verhalen vertonen al helemaal de karakteristieken van Pynchons latere werk. Thema's als de culturele bepaaldheid van troep (rubbish); metaforen ontleend aan de natuurwetenschappen en de communicatietheorie; het zoeken naar de codes waaruit de werkelijkheid is of lijkt opgebouwd - met een dubbelzinnigheid die onherroepelijk op paranoia uitloopt; een overmaat aan verwijzingen naar literatuur en geschiedenis; de uiterst nauwgezette beschrijving van alledaagse voorwerpen in een surrealistisch kader - dat en nog veel meer is in deze verhalen al helemaal aanwezig. Sterker nog: verschillende hoofdpersonen uit Gravity's Rainbow maken hier reeds hun opwachting, terwijl Under the Rose eigenlijk het best getypeerd kan worden als een eerste versie van het derde hoofdstuk van V.; wat mij betreft had het vervangen mogen worden door Mortality and Mercy in Vienna, dat nu in een moeilijk vindbaar tijdschrift of, misschien, in een bloemlezing blijft liggen.

Entropie

Entropy, waarschijnlijk de bekendste van Pynchons korte verhalen, gaat op en neer tussen de gebeurtenissen op twee verdiepingen van een appartement in Washington. Beneden houdt Meatball Mulligan een feestje dat steeds meer in een volstrekte chaos dreigt te ontaarden. Boven dicteert Callisto zijn gedachten aan zijn vriendin Aubade. Zij leven in een merkwaardige ruimte, die hermetisch is afgesloten van de buitenwereld, zodat alle chaos die natuur en cultuur inhouden, is buitengesloten en alle levensprocessen onder controle staan. Beneden loopt het feest verder uit de hand. In een poging het muzikale experiment nog verder uit te breiden brengt het Duke di Angeliskwartet een nieuw nummer nu spelend zonder instrumenten. ‘And the next logical extension,’ vraagt Meatball aan de leider van de formatie, Duke. ‘Is to think everything,’ antwoordt deze, ‘Roots, line, everything.’

Aan het eind van het verhaal heeft het feestgedruis het niveau van een ‘sustained, ungodly crescendo’ bereikt, en Meatball ziet zich voor de keus gesteld. Hij kan zich in de kast opsluiten en hopen dat iedereen op den duur weggaat, of de partijgangers stuk voor stuk proberen te kalmeren. Het eerste trekt hem het meest aan, maar het zal donker en benauwd zijn in de kast, en hij zal er alleen zijn. En daar houdt hij niet van. ‘So he decided to try and keep his lease-breaking party from deteriorating into total chaos.’ Zijn inspanningen hebben gedeeltelijk succes. Tegen het einde van de dag is het ergste over, zijn de meeste aanwezigen uitgeteld; ‘and the party trembled on the treshold of its third day.’ Boven heeft de ontwikkeling een tegenovergestelde keer genomen.

De lange uiteenzetting van Callisto over entropie behelst het argument waarom hij en Aubade zeven jaar gewerkt hebben om van dit appartement een volledig zelf-sluitend systeem te maken: op die wijze ontsnappen de bewoners aan de uiteindelijke gevolgen van de werking van de tweede wet van de thermodynamica, die vastlegt dat de overdracht van warmte van het ene lichaam op het andere voortgaat tot alle lichamen dezelfde temperatuur hebben. Het einde van het universum is deze ‘hittedood’, maar door zich van de wereld te isoleren valt daaraan te ontsnappen. De prijs lijkt echter de dood binnen het zelfgebouwde systeem te zijn. Aan het eind van het verhaal, als Callisto tevergeefs een vogel in het leven heeft proberen te houden door haar met zijn handen te verwarmen ziet Aubade plotseling ‘the single and unavoidable conclusion to all this’: ‘she moved swiftly to the window before Callisto could speak; tore away the drapes and smashed out the glass with two exquisite hands which came away bleeding and glistening with splinters; and turned to face the man on the bed and wait with him until the moment of equilibrium was reached, when 37 degrees Fahrenheit should prevail both outside and inside, and forever, and the hovering, curious dominant of their separate lives should resolve into a tonic of darkness and the final absence of all motion.’

Zelfkritiek

In zijn inleiding legt Pynchon uit waarom hij Entropy nu een slecht uitgevoerd verhaal vindt. Een typische beginnersfout noemt hij de opzet om te beginnen met een thema, een symbool of een andere abstracte eenheid, en daar vervolgens verhaal en personen bij aan te passen. Het concept entropie nam hij over uit Norbert Wieners The Human Use of Human Beings en The Education of Henry Adams, maar hij vindt dat hij minder van het begrip entropie begrijpt naarmate hij er meer van weet. De karakters van de hoofdpersonen zijn niet uit de verf gekomen: eigen schuld: ‘get too conceptual, too cute and remote, and your characters die on the page’. Vandaag de dag wordt hij niet zozeer getroffen door de thermodynamische somberheid van het verhaal, maar door de wijze waarop het de stemming van de jaren vijftig weerspiegelt. ‘While Eisenhower was in, there seemed no reason why it should not all go on as it was.’ Verder noemt hij zijn vroege verhalen ‘overwritten’. Niet alleen probeerde hij er te veel verwijzingen naar andere schrijvers en naar allerlei theorieën in te stoppen - zijn eerste verhaal, The Small Rain, laat zich lezen als een parodie op The Wasteland van T.S. Eliot - maar ook zijn proza was nodeloos opgepropt. ‘My specific piece of wrong procedure back then was, incredibly, to browse through the thesaurus and note words that sounded cool, hip, or likely to produce an effect, usually that of making me look good, without taking the trouble to go and find out in the dictionary what they meant. If this sounds stupid, it is.’

De catalogus aan zelfkritiek is niet alleen interessant in relatie tot deze verhalen. Pynchon is schrijver van uiterst ingewikkelde romans, van het soort dat vooral lijkt ontworpen als bestaansrecht of bezigheidstherapie voor letterkundige faculteiten. De academische roman lijkt in het beste geval te worden gemaakt op de manier waarop schilders van ikonen te werk gingen: eerst een skelet schilderen, daaroverheen vlees en huid, dan kleren en sieraden. (In het slechtste geval is er geen skelet.) Ook op Pynchon heeft altijd de verdenking gerust dat veel van de complexiteit van zijn romans op deze wijze tot stand is gekomen. Maar aan de andere kant kan verdedigd worden dat het hier wel degelijk gaat om onmisbare en aan de roman intrinsieke elementen. Pynchons netwerken van parodieën, citaten, verwijzingen, en opzettelijke verkeerde citaten naar andere literatuur zijn dan niet te zien als inside-jokes of pogingen om zich interessant aan de academische wereld voor te doen, maar als een methode om de literatuur als het ware te schiften en te recyclen ten eigen dienste. Pynchon blijkt in deze biecht niet alleen dit probleem van ‘academisch schrijverschap’ heel goed te zien, maar zich er sterk tegen af te zetten. Blijkbaar heeft hij die fouten in zijn latere werk niet meer bewust herhaald. Ik zou er wat voor geven als hij ook inleidingen zou schrijven bij V., The Crying of Lot 49 en Gravity's Rainbow.