Vrij Nederland. Boekenbijlage 1984

[p. 18]

Een milde stank
Een nieuwe bundel verhalen van Saul Bellow

Him with his Foot in his Mouth and other stories door Saul Bellow. Uitgever: Harper & Row, 294 p., f47,50. Importeur: Van Ditmar
Doeschka Meijsing

Het is niet makkelijk om Saul Bellow lichtvoetig te noemen, speels en optimistisch. In de loop van de tijd zijn de boeken van Bellow ernstiger geworden, waarschuwender ook, alsof hij de lezer met de neus op de feiten wilde drukken van de corrupte, criminele en onverschillige wereld die we met z'n allen hebben opgebouwd. In zijn elfde en voorlaatste boek The Dean's December nam dat nogal grimmige vormen aan. De drie ‘horror-stories’ in dat boek, werkelijk gebeurde misdaden in de slums van Chicago, liegen er niet om als het erom gaat te laten zien hoe de droom van de welvarenden slaapt op de nachtmerrie van de have-nots.

In het geval van Chicago zijn de have-nots vooral de zwarten, zoals het geval is in bijna elke tot metropool uitgegroeide stad in de Verenigde Staten. Al in 1971, in een interview in NRC Handelsblad, gaf Bellow te kennen weinig fiducie te hebben in allerlei pogingen, blackstudies, om het lot van deze mensen te verbeteren: ‘Er is geen negercultuur’ zei hij, ‘de negers zijn Amerikanen, zij spreken Engels, hun muziek past in het Europese toonsysteem en is meestal gemaakt ter amusement van de blanken. Het zijn misdeelde, misbruikte mensen, zij kennen geen vak en leven alleen maar samen onder miserabele omstandigheden. Joden, Italianen en Polen hebben hun eigen liefdadigheid, hun organisaties en kerken - de negers hebben niets. Zij hebben bijna geen eigen literatuur. En wat het ergste is, ze helpen zich zelf niet eens. Als ze rijk worden, maken ze dat ze wegkomen.’

Veel van dit pessimisme heeft een vorm gevonden in The Dean's December en ik vind het een hoogtepunt in het morele (niet moralistische) en didactische oeuvre van Saul Bellow. Hij is de Amerikaanse intellectueel, van joods-Russische afkomst, die Amerika blijft zien zoals het zich zelf bedoeld heeft: de natie van de toekomst, maar die geen moment de ogen wenst te sluiten voor de bouwvalligheid van een systeem waarbij de kloof tussen arm en rijk apocalyptische vormen begint aan te nemen.

Saul Bellow, foto Thomas Victor

In zijn laatste boek, Him with his Foot in his Mouth, een bundel van vier (lange) korte verhalen, krijgen we een heel andere Bellow te zien. Er is geen gedreven boosheid meer. De wereld stinkt nog wel, maar het is een verdraaglijke stank die nu eenmaal, par origine, aan mensen kleeft.

In drie van de vier verhalen is er een verteller, een ik-persoon op rijpere leeftijd, die terugblikt op het leven en de mensen die hij daarin is tegengekomen. Bellow is een denker, een filosoof en een psycholoog, evenals de verteller in deze verhalen. Een ondertoon van humor ontbreekt hem nooit, evenmin een lichte toets van mildheid. Tegelijkertijd roept deze bundel verhalen, waar veel, zeer veel personages ten tonele worden gevoerd, een gevoel op van: wat modderen mensen toch aan, wat zijn ze toch allemaal bezig met geld, grootse plannen, bedrog en futiliteiten. Niets is echt een drama. Alles krioelt gewoon door - en we worden ouder.

Oergeestig

Het titelverhaal Him with his Foot in his Mouth bestaat uit een lange brief die de musicoloog op leeftijd, Shawmut, schrijft aan ‘Dear Miss Rose’. De reden voor de brief is dat Swawmut Miss Rose op een verschrikkelijke manier heeft beledigd, en hij wil daarvoor zijn excuses aanbieden. Alleen, de belediging heeft vijfendertig jaar geleden plaatsgevonden. Wie na zo lange tijd nog een belediging wil goed maken, heeft iets anders op het oog. Zo ook Shawmut. Waar hij in zijn lange brief eigenlijk mee bezig is, is een nauwkeurig zelfonderzoek naar hoe het komt dat hij, oud en eenzaam, zijn dagen aan het slijten is. Voor een deel is dat te wijten aan zijn broer, die hem willens en wetens in een financiële ruïne heeft gesleept (Bellow toont zich in zijn fictie buitengewoon aangetrokken door problemen van geldelijke aard). Maar voor het grootste deel is dat te wijten aan zijn eigen karakter, dat één overheersende eigenschap draagt: dat hij geestig is ten koste van anderen. Niet alleen geestig, maar vlijmscherp, oergeestig, keihard. Shawmut geeft in zijn brief enkele voorbeelden van zijn wisecracks. Stuk voor stuk zijn ze onovertroffen.

Eén voorbeeld: in zijn ballingschap in British Columbia heeft Shawmut als laatst overgebleven kennissen een handvol mensen van de Universiteit. Als tijdens een party een professor uiteenzet dat hij het eens is met Alexander Pope's uitspraak dat ‘Voor een rationele geest, iets kwaads nooit echt bestaat’, vraagt Shawmut: ‘“O? Bedoelt u dat elke gaskamer zilver behang had?” That dit it, and now I take my daily walks alone.’

Shawmut zelf noemt deze loslippigheid zijn fatum: ‘Fatum betekent dat er in ieder menselijk wezen iets is dat ontoegankelijk is voor revisie. Dit iets kan niets geleerd worden. Misschien is het gegrondvest in de Wil tot Macht, en de Wil tot Macht is niets minder dan het Bestaan zelf.’

Bellow zou Bellow niet zijn als hij een op het oog zo klein thema - iemand maakt in zijn leven veel venijnige maar rake opmerkingen en vervreemdt daardoor ieder in zijn omgeving van zich - als hij dat niet een veel wijdere strekking zou geven. Shawmut vergelijkt de ‘wit’ van Stalin met die van Churchill, en brengt daar een duidelijke hiërarchie in aan. Hij vergelijkt vervolgens de Europese traditie van ‘wisecracks’ met de Amerikaanse: ‘Het is alleen maar omdat de Amerikaanse maatschappij geen plaats voor stijl heeft (in de betekenis van Voltairiaanse of Gibbonesque stijl, stijl op de manier van Saint-Simon of Heine) dat het mogelijk is dat een man als ik dat soort uitspraken doet als hij doet, niemand anders kwaad doend dan zich zelf. Als mensen zich aangevallen voelen is het door de “vijandige bedoeling” die ze bespeuren, niet door de scherpte van de woorden.’

In het laatste verhaal, Cousins, houdt Bellow zich nog verder bezig met het probleem van Amerika en wat het betekent om Amerikaan te zijn. De verteller in dit verhaal is Iljah, alweer een oudere man, die de spil wordt waaromheen een cluster van een leven lang niet meer geziene neven beginnen te draaien. Alle neven zijn tweede generatie Amerikanen, hun ouders waren de immigranten die uit het oude Europa kwamen en een nieuw leven in de nieuwe natie probeerden op te bouwen. In hun jeugd, die armoede kende, kwamen de neven bij elkaar over de vloer, maar in de loop der

[p. 19]

jaren zijn ze uitgezworven om alle typen Amerikaan te worden: gangster, taxi-driver en filosoof, free-lance journalist, bohémien in Mexico. Iljah, de jurist is degeen die, gevraagd om zijn hulp, de lijnen tussen hen weer restaureert. En wie is Iljah? Iemand zonder tijdgenoten. ‘He had contact with the livings. Not quite the same thing.’

Sereniteit

In zijn herinneringen aan de neven tekent Iljah een prachtig beeld van de oude tijden in Chigaco, de arme straten, de arme woonblokken, de schooljongens die in de bovengrondse trams naar school gaan. Oude tijden en hoe de neven uitgezworven zijn.

Ilja zelf, gescheiden, alleen wonend, heeft maar één droom: hij wordt alleen bevrijd van zijn ongelukkige gevoelens over alles als hij over een Siberische expeditie leest, over twee stammen in de arctische woestijn, de Koryak en de Chukchee. Lezen over dit barre bestaan op een ijsvlakte geeft hem een sereniteit die het werkelijke leven, ook dat van de teruggevonden neven, hem onthoudt. Dit verlangen naar ijskoude sferen doet denken aan het einde van The Dean's December, waar Corde zijn vrouw Minna in een observatorium achterlaat en een wetenschappelijk medewerker hem vraagt of hij op die hoogte het echt zo koud heeft. ‘Ja,’ zegt Corde, en het zijn de laatste regels van het boek, ‘maar ik vind het nog erger om naar beneden te gaan.’

Dit verlangen naar een serene staat van ijsvlakte is echter, als we aannemen dat Bellow het niet helemaal oneens is met zijn personages, niet het laatste waarnaar te streven valt. De essentie van het leven, zegt Iljah ergens, is suspense. Je weet niet wanneer de grenzen breken, er is geen enkele mogelijkheid te weten hoe iets kan lopen. Kijk naar de geschiedenis, of kijk naar de verschillende levens van de neven - niets is ooit verlopen volgens de lijnen der verwachting. Wat je moet doen is je concentreren op de twee passies: haat en liefde. Beide zijn absoluut niet blind, het zijn de eerste bronnen. ‘Maar liefde, daar is moeilijk bij te komen. Haat is er in overvloed. En het is duidelijk dat je je bestaan in gevaar brengt door te wachten op de meer zeldzame passie. Je moet vertrouwen hebben in haat, die zo overvloedig is, en haar met heel je ziel omarmen, als je tenminste enige duidelijkheid wilt bereiken.’

Wat Iljah, Shawmut en Bellow doen is niet zozeer de haat omarmen als wel nauwkeurig kijken, herinneren en denken. Hun eigen rol, de rol van anderen wordt met spot en zelfspot, alles in lichte mate, onder de loep genomen. De toon is licht en mild. De levens van mensen zijn levens waarop goed en kwaad nauwelijks van toepassing zijn. Bellow is een meester in helderheid als hij die levens beschrijft. In What Kind of Day Did You Have?, het langste verhaal uit de bundel, is de liefdesgeschiedenis tussen een aantrekkelijke gescheiden middle-class vrouw en een bijna bejaarde kunstleeuw zonder enig spoor van sentimentaliteit of passie geschreven. Een dag lang zijn ze onder ingewikkelde omstandigheden bij elkaar. Er wordt geen woord over hun liefde gesproken, de omstandigheden zijn zó dat ieder met heel verschillende praktische problemen te kampen heeft, maar dát er van liefde sprake is, dát mensen op deze onuitgesproken, geheel verschillende manier van elkaar kunnen houden (ook al begrijpt de buitenwereld er niets van) - dat kan alleen Bellow op een zo onnadrukkelijke manier schrijven. Het mooiste verhaal uit de bundel is het kortste. Het heeft bijna het karakter van een fragment. Zetland: By a Character Witness is een soort Portrait of the Artist as A Young Man. Het beschrijft de jonge Zetland op school, als student, in zijn huwelijk. Een briljante adolescent, iemand die door zijn scherpe en vrolijke geest het maken zal. Het verhaal breekt af als Zetland zich meldt voor de oorlog in Europa. Verder weet de lezer niets. Er is geen hint dat Zetland gesneuveld is. Het verhaal houdt gewoon op. Het fragment-achtige karakter van dit verhaal maakt het bijna tot een liefdesverklaring voor de jonge Zetland.

De hele bundel van Bellow is mild. In Zetland breekt het door naar iets zeldzamers: liefde. Liefde is niet blind, maar zeldzamer dan haat, zei Iljah. Het komt zelden voor dat mensen het goed bereiken.

■

ronald sips