Vrij Nederland. Boekenbijlage 1984

[p. 14]

Maatschappij voor Goede en Goedkope Lectuur
De opgang, neergang en herrijzenis van de Wereldbibliotheek

Boudewijn Büch
Uitgevers

De voorzitter van de Amsterdamse Handwerkers Vriendenkring vond dat de Wereldbibliotheek (WB) ‘mede werkte aan de verheffing van de Volkskracht’. Dat schreef deze voorzitter, I.J. Drilsma in het Gedenkboek van het 25-jarig bestaan der Wereldbibliotheek (1930). In dit door Georg Rueter prachtig verzorgde boek staan meer waarderende woorden. Lodewijk van Deyssel meende: ‘Ziet hier dus met weinig anderen te vergelijken “cultuur”-arbeid, die ons aller warme erkenning verdient.’ Ook de oud-voorzitter van een Vrijdenkersvereniging, W. Havers, had warme woorden over voor de WB: ‘Aan de WB, door de uitgave harer “Goede en Goedkope Lectuur”, de moeilijk te overschatten eer, gedurende de laatste kwarteeuw, grooten invloed ten goede op het Ned. volk te hebben geoefend.’

In het Gedenkboek zijn zesenzestig bladzijden loftuitingen opgenomen, een oeuvre-catalogus en een korte levensschets van de toenmalige baas van de WB, Leo Simons, die in het jubeljaar afscheid zal nemen van zijn WB. Het Gedenkboek ademt een jaren-dertigsfeer uit, de wens tot arbeidersverheffing en een taalgebruik dat, onbedoeld, door de naoorlogse lezer als pijnlijk wordt ervaren. Hoofdstuktitels als ‘De leider op weg naar z'n Wereldbibliotheek’ en ‘De WB en de Dietsche cultuur’ klinken de moderne mens als ‘fout’ in de oren maar de WB is nooit fout geweest. De WB was een uitgeverij die met de beste bedoelingen de arbeider heeft leren lezen. Niet door middel van de uitgave van flutromannetjes maar door het uitgeven van zowel goede als goedkope lectuur. Het woord ‘lectuur’ dient opgevat te worden in de betekenis van ‘literatuur’. Ondertussen heeft de WB wel fouten gemaakt. Zulke erge fouten zelfs dat men zich erover kan verwonderen dat de WB en de Wereldbibliotheek-Vereniging nog bestaan.

Vic van de Reijt schreef in NRC Handelsblad (28 augustus 1981) een verrukkelijk artikel over de geschiedenis van de WB. Dat Van de Reijts artikel verscheen op de geboortedag van Goethe is een vreemdsoortig toeval. Tot op de dag van heden zijn de vertalingen van de Duitse meester een van de grootste successen van de WB geweest. Waren er in 1930 reeds meer dan 13.000 exemplaren van Faust 1 - vertaling C.S. Adama van Scheltema - over de toonbank gegaan, een herdruk van Faust 1 en 2 uit 1982 verkocht de WB reeds in tienduizenden exemplaren; deel 2 werd, indertijd, vertaald door Nico van Suchtelen die wij in dit artikel meer zullen tegenkomen.

De Wereldbibliotheek: Keizersgracht 810, Amsterdam

Leo Simons werd in 1862 geboren. Dat hij schreef is iedereen vergeten. Toch heeft hij buitengewoon veel geschreven, zelfs een vijfdelige geschiedenis van Het drama en het toneel in hun ontwikkeling, dat niet, zoals Van der Reijt schrijft, over het ‘Nederlands toneel’ gaat maar een internationale toneelgeschiedenis is. Leo Simons' duizenden artikelen gaan over van alles en nog wat, hij hield zich met alles bezig wat er voor zijn voeten kwam, hij zat in allerlei verenigingen en hield zich, samengevat, op een panische wijze bezig met ‘volksontwikkeling’. Toch is de arbeidersvereniging die de WB wilde zijn nooit door ‘socialisten’ geleid. Men kan haar ook niet socialistisch noemen, eerder was zij humanistisch, utopistisch en, onder leiding van de latere ‘leider’ Van Suchtelen, zou men haar bijna Spinozistisch kunnen noemen.

Reclam

Terug naar Simons: van 1893 tot 1899 woonde en werkte Leo Simons in Engeland. Hij leidde daar een uitgeverij (die failliet ging) en leerde zodoende het uitgevers- en drukkersvak. Na zijn terugkeer in Nederland zet het idee zich in hem vast om Nederland aan een Reclam (Universal) Bibliothek te helpen. Goede en goedkope boekjes voor iedereen, maar Simons' opzet was geheel anders dan die van Reclam en zijn voorganger (zie de Boekenbijlage van juni). Simons' idee stoelde niet op revolutionaire of populistische gevoelens. Simons klopte welgestelde liberalen duizenden guldens uit de zak en verzamelde zo ongeveer zestigduizend gulden. De boekjes moesten goedkoop zijn maar er wel mooi uitzien. Zo goedkoop als de Reclam-deeltjes hoefde voor Simons nu ook weer niet. De beste ontwerpers werden aangezocht en goed gebonden boekjes in harde kaft kwamen op de markt.

Het feit dat Simons zowel een grote aandacht had voor het uiterlijk van het boek als zijn inhoud kwam door zijn veelsoortige opleiding: in Londen volgde hij lessen aan de Kensington Art School (1879-80), in Den Haag was hij leerling aan de kunstacademie, in Delft aan de Polytechnische School en ten slotte studeerde hij Nederlands te Leiden van 1881-1884. Simons werd allerwegen afgeraden een abonnementenstelsel voor zijn boeken in te stellen. Het succes van Reclam werd juist het opheffen van het dwingende intekenstelsel dat zijn voorganger de kop had gekost. Toch zette Simons door. Hij ontwierp in de loop van de eerste vijfentwintig jaar van zijn WB een zeer divers abonnements- en afbetalingsstelsel. In 1922 werd dat stelsel gewijzigd. De ‘abonnementen voor arbeiders, in eenige reeksen, die van gemakkelijk tot moeilijker zouden opklimmen’ waren geen groot succes geworden.

Men besloot tot een nieuw systeem, dat van ‘abonnementen naar vrije keuze’. Waarmee Simons een der aartsvaders werd van wat wij heden de Boekenclub noemen. Toen de crisis in 1929 uitbrak, verzon Simons de boekenknipkaart, het Gedenkboek 1930 legt haar uit: ‘Het spaarstelsel met bijbehorende knipkaarten is zo ingericht, dat zij in 5 deelen verdeeld zijn, elk voor 10 stortingen van f0,25. Wie aldus de eerste f2,50 gestort heeft, mag op dit doorprikte kaartdeel voor f3, - boeken uitzoeken (etc.)’ Vlak voor de magere crisisjaren was de WB begonnen met het organiseren van tentoonstellingen en voordrachten met lichtbeelden. In 1925 was het gekomen tot de Wereldbibliotheek-Vereniging. Deze vereniging steunde de WB met de aankoop van rechten, gaf ‘premie-boekjes’ uit, richtte voor de leden het Bureau voor Populair-Wetenschappelijk en Kunstzinnige Inlichtingen op, gaf luxe-edities uit en steunde kortom ‘het moeilijkere werk’. Zo schonk de Vereniging tijdens ‘een mooi feest in het Concertgebouw een som (...), bestemd mij te helpen in de vervulling van een lievelingswensch’ (Leo Simons In Dank als inleiding tot Van Suchtelens Faust 2-vertaling).

Het feest was in 1915, Van Suchtelens vertaling verscheen dus vijf jaar later. In 1928/29 verscheen er een buitengewoon mooie, complete prachteditie (een Verenigingsinitiatief; niet in de handel). De vereniging werd een groot succes: tienduizenden leden. Het lijkt allemaal een ver en idealistisch verleden. Niets is minder waar: de Vereniging bestaat nog steeds. Zij heeft

[p. 15]

weliswaar ongeveer vierduizend leden waarvan er, naar verluidt, niet één meer echt kwiek ter been is maar zij heeft nog steeds een eigen orgaan, W.B. Cahier, geeft ruime kortingen en geschenkboekjes. De kortingen zijn anno 1984 werkelijk niet gering. Dikwijls betaalt men als lid tien a vijftien gulden minder voor een boek. Het huidige WB-orgaan bevat aardige artikelen doch bevat af en toe wat muffe teksten. Zo trof ik in het Cahier 1984/I de oproep aan: ‘De Wereldbibliotheek-Vereniging moet blijven! Maak daarom zovéél mogelijk nieuwe leden! Succes!’

Josine Mees

Ondanks de vele leden en desondanks te vaak te goedkope boeken en dure vertaalopdrachten - Simons betaalde beter dan andere uitgevers - ging de WB niet failliet. De enige verklaring daarvan moet zijn dat Simons getrouwd was met de toneelschrijfster Josine A. Mees. Haar stukken werden met succes tussen 1891 en 1924 opgevoerd; van haar Atie's huwelijk (1907) verkocht de WB meer dan elfduizend exemplaren. Haar werk is zeker niet onbelangrijk en recent zelfs miskend. Knuvelder heeft terecht waarderende woorden voor de ‘genuanceerde, minderplebejische’ Josine Mees over. Dat zij in een internationale toneelgeschiedenis tweeëntwintig bladzijden kreeg aangeboden, was wellicht een beetje teveel van het goede. Maar ach, het waren de tweeëntwintig bladzijden in haar mans Het drama en het toneel (deel 5, 1932). Toch ging de WB niet ten onder omdat zij met Josine een successchrijfster had. De WB redde het omdat Josine de dochter was van bankier Mees. Nu níét eens een slecht verhaal over bankiers: als papa Mees er niet geweest was dan was de WB zeker niet (bijna) tachtig jaar oud geworden.

Simons neemt in 1930 afscheid en sterft twee jaar later. De oude Simons had zijn functie reeds eerder gedeeltelijk uit handen gegeven. Pieter van Endt, bij niemand meer bekend als de romancier Eduard Coenraads, en Nico van Suchtelen werden mededirecteuren. Dr. Endt overleed in 1936 en dr. Van Suchtelen, die reeds sedert 1925 mededirecteur was en sedert 1913 directiesecretaris, nam nagenoeg in zijn eentje het roer over. Hij zou tot zijn dood in 1949 verbonden blijven aan de WB. Hij zou haar glorie en neergang meemaken. De leeshonger tijdens de Tweede Wereldoorlog maakte de magazijnen leeg maar op het naoorlogse beleid kon hij geen grip meer hebben. De WB viel in handen van goed-bedoelde verspillers, incompetente bestuurders en leegverkopers. Het prachtige fonds werd door een niet met name te noemen bestuurder voor habbekratsen verkocht aan andere uitgevers. Deze bestuurder gooide niet alleen het fonds op straat, hij dineerde iets te veel en organiseerde reisjes van meer dranklol dan letterkundige betekenis.

Men ziet het fonds voor de gewone man in de laatste jaren van Van Suchtelen letterlijk sterven. Deze integere, erudiete en idealistische man - een uitgever waarvan iedere literatuurvriend op een gegeven moment gaat houden - moest het zich laten welgevallen dat men in 1948 begon met de uitgave van zijn Verzamelde werken. Van Suchtelen heeft enkele werken van belang geschreven: Quia absurdum en De stille lach zijn ten onrechte in de vergetelheid geraakt. Met een verzameld werk in twaalf delen waarvan hij de voltooiing uiteraard niet mocht meemaken, werd deze idealist echter op zeer zware wijze gestraft. Het WB-fonds des te meer. Vooral omdat er geen bankiersdochter meer voorhanden was!

Archief

Een bezoek aan Uitgeverij De Wereldbibliotheek, na talrijke verhuizingen in haar lange geschiedenis aan de Keizersgracht 810 te Amsterdam gevestigd, verbijstert de uitgeversvriend een beetje. De WB is opgegaan in een soort holding die ook uitgeverijen Becht en Debussy omvat en tevens de Vlaamse uitgeverij De Nederlandse Boekhandel vertegenwoordigt. Deze laatste uitgeverij is de enige uitgeverij die bij mijn weten zich uitsluitend toelegt op het verspreiden van slechte, onbeduidende en onleesbare boeken.

Door allerlei reorganisaties is het archief van de WB niet in nette staat. Men beschikt echter wel over een pakket originele contracten. Met gemak toont de directie handtekeningen van Couperus, J.I. de Haan en vele, vele anderen. Een blik in de WB-archiefboekenkasten - die niet alle WB-uitgaven bevatten en nog niet geheel op orde is - maakt een mens melancholisch. Want deze uitgeverij bezat ooit een wereldfonds. De WB is veel minder dan de tegenwoordige Arbeiderspers en De Bezige Bij een huis geweest van fondsauteurs. Dat wil zeggen: Maarten 't Hart is een AP-auteur, Remco Campert een BB-schrijver. Daarentegen was de WB ook weer niet een uitgever van snippertjes. Er is een getypte lijst van alle titels die de WB tot een paar jaar geleden had uitgegeven: het zijn er bijna 2500, afgezien van de paar honderd premieboekjes. In die onafzienbare titellijst treft men vertalingen van bijna alle grote klassieke schrijvers, zowel buitenlanders als Nederlanders, pamfletten en wijsgerige werken. Vooral geïnspireerd door Van Suchtelen bracht de WB in 1915 de tot nu toe onovertroffen vertaling van Spinoza's Ethica en in 1932 Wijsgerige fragmenten (beide vertaald door Van Suchtelen).

Verzamelaars van WB-uitgaven weten het en een beschouwer van het archief ziet het onmiddellijk: de WB was boekband-gek. De oplage van één boek werd soms in drie verschillende kleuren uitgebracht en dan kwam er uiteraard ook nog een niet-gebonden uitgave uit. Waarom is nooit iemand duidelijk geworden; duur was het wel. Van Nico van Suchtelens prachtige Die Wahlverwandtschaften-vertaling (Goethe's Zielsverwanten, 1915) bezit ik zelf drie verschillende banden. De Maatschappij voor Goede en Goedkope Lectuur herdrukte haar niet. (Deze maatschappij gaf dus ‘De Wereldbibliotheek’ uit, sedert jaren heet de uitgeverij nu zélf Wereldbibliotheek.) En zo kon Het Spectrum in 1979 met een nieuwe, slechtere vertaling komen. In het Goethe-jaar 1982 kwam er een aantal middelmatige Goethe-studies op de markt. De Wereldbibliotheek vergat haar eigen, zeer lezenswaardige Goethe, een levensbeschrijving door E. d'Oliveira (1910) te herdrukken. Van deze zelfde schrijver verschenen de befaamde interviewboeken De mannen van Tachtig (1909) en De jongere generatie (1913). Deze beide boeken werden - in bloemlezing - verpatst aan Polak & Van Gennep (1966). Het is een triest verhaal, het naoorlogse wanbeheer van de WB.

Vic van der Reijt schreef in 1981 de opwekkende woorden: ‘Sinds kort is de uitgeverij uit haar as herrezen.’ Deze herrijzenis is tot op heden niet erg gelukt. Weliswaar liep de herdruk van Van Eedens Van de koele meren des doods vanwege de verfilming rap de boekhandel uit, deed de integrale Faust het goed in de boekenclub maar de schitterende editie van Spinoza's werken - tot nu toe drie delen verschenen - verkocht slechts in een jammerlijk klein aantal. Het kan niet gelegen hebben aan de uitvoering. De soepele linnen band, die ook werd toegepast bij Faust en Van de koele meren, en het mooie leteromslag oogden zeer beschaafd. Doch de WB schijnt het liefst boeken in het geniep te willen uitgeven; lang heeft men na de oorlog blijkbaar adverteren of het toezenden van recensieexemplaren niet nodig gevonden. Toch geen onwetende in het boekenvak, zag ik tijdens een recent bezoek aan de WB de reeds in 1981 verschenen geannoteerde editie van Carry van Bruggens Het huisje aan de sloot. Het design-beleid van de WB kan, ondanks de hierboven genoemde mooie boeken, nog steeds geen succes worden genoemd. Dat Bernard MacLaverty's boek Cal in een schitterende vertaling (1983) geen succes werd, kan alleen maar verklaard worden uit de beestachtig lelijke omslag.

Maar: de WB gaat anno 1984 eindelijk echt vaart zetten achter de herrijzenis. Alleen al uit het oude fonds - hoewel er teveel uit verkocht is - zou een prachtige reeks WB-herdrukken kunnen worden samengesteld. Indien men de oude titellijsten bekijkt, de talloze folders zoals Boekennieuws, Handboekje der W.B.-V. tevens volledige catalogus (1953), Het zilveren boek van de W.B. Vereniging (1950), begrijpt men werkelijk niet hoe deze goudmijn voor een gedeelte verkocht kon worden (aan andere uitgevers) en hoe het overige deel ongedolven bleef. In een overigens bijna onleesbare ‘paper’ van Frank de Glas met de weidse titel Sociale spreiding van ‘kwaliteitsliteratuur’ en het literair-kulturele veld: uitgangspunten van de ‘Wereldbibliotheek’ (1905-) staat met recht dat de WB zich eigenlijk al in een vroeg stadium vervreemdde van ‘de gewone man’: een monumentale Vondeluitgave en het tweedelige Brieven van Vincent van Gogh (met brieven, onvertaald, in het Frans; nog steeds leverbaar) zijn nu niet bepaald arbeideristische publikaties. Glas schrijft verder in zijn te Tilburg verschenen paper (1984): ‘Zelfs Simons' erepromotie aan de Amsterdamse universiteit in 1932 heeft niet kunnen voorkomen, dat de naoorlogse waardering voor het door zijn Wereldbibliotheek tot stand gebrachte, sterk wisselend is.’ Goedkope, goede boeken voor arbeiders is uit de tijd. Maar misschien kan de WB veel oud moois gaan herdrukken. Dan komt de waardering terug en zal de WB trots en fier haar tweede eeuw met gemak halen.

■

ronald sips