Vrij Nederland. Boekenbijlage 1984

[p. 6]

Sofia's klacht
Het dagboek van Tolstojs echtgenote in Privé-Domein

Dagboek door Sofia Tolstoj Uitgever: De Arbeiderspers, Privé-Domein, 406 p., f 49,50
Willem G. Weststeijn

‘Alle gelukkige gezinnen lijken op elkaar, elk ongelukkig gezin is ongelukkig op zijn eigen wijze.’ De aanhef van de roman Anna Karenina, de beroemdste beginzin uit de wereldliteratuur, ironisch na-echoënd in Nabokovs Ada (‘All happy families are more or less dessimilar; all unhappy ones are more or less alike’) is, zoals zoveel van Tolstojs werk, autobiografisch. Het familiedrama waar de beroemde auteur het middelpunt en slachtoffer van is geweest is beslist niet alledaags. Niet in het geleidelijke verloop ervan, maar nog minder in de treurige apotheose: Tolstojs vlucht uit zijn huis op tweeëntachtigjarige leeftijd, een vlucht die hij met de dood moest bekopen.

Over weinig levens bezitten we zoveel gedetailleerde informatie als over dat van Tolstoj. Niet alleen hield de schrijver zelf gedurende zijn hele leven een uitvoerig dagboek bij, zijn echtgenote deed hetzelfde. Van de elf kinderen die uit het huwelijk voortkwamen heeft het merendeel zijn memoires gepubliceerd. Gedurende de laatste jaren van zijn leven was Tolstoj zo beroemd dat hij wekelijks tientallen bezoekers had. Velen van hen hebben hun indrukken verwoord. Om niets van de beroemde man voor het nageslacht verloren te laten gaan waren er op een gegeven moment zeker zes mensen tegelijk (een vriend, de particuliere secretaris, de lijfarts, een inwonende vriendin van een dochter, et cetera) bezig minutieus alles te noteren wat er in huize Tolstoj plaats vond.

Erg verheffend was dat niet altijd. Vooral de periode kort voor Tolstojs dood werd verziekt door voortdurende uitbarstingen van onenigheid, verdachtmakingen en heftige ruzies tussen Tolstoj en zijn echtgenote. De laatste kon het niet verkroppen dat zij, na een leven van toewijding en opoffering, in Tolstojs gevoelsleven was vervangen door diens steun en toeverlaat Tsjertkov. De schrijver zelf kon de hysterische buien, zelfmoordpogingen en aanvallen van ziekelijke jaloezie van zijn vrouw nauwelijks en ten slotte helemaal niet meer verdragen.

Sofia en Leo Tolstoj

In deze conflictsituatie hadden beide partijen hun sympathisanten. Sommige kinderen schaarden zich aan de kant van hun moeder, anderen kozen onvoorwaardelijk voor hun vader. Een enkeling, zoals de privé-secretaris Valentin Boelgakov (zijn dagboeken zijn al eerder in de reeks Privé-Domein verschenen), probeerde zo objectief mogelijk te zijn.

In haar dagboek dat ze, met tussenpozen, bijna een halve eeuw heeft bijgehouden, vraagt Tolstojs vrouw, Sofia, voortdurend begrip voor haar eigen, moeilijke situatie. Verschillende keren laat zij zich ontvallen dat haar dagboek vooral bedoeld is als tegenwicht tegen dat van Tolstoj. Zij acht het leven dat Tolstoj leidt, althans de laatste dertig jaar ervan, vals en onoprecht en wil hem met haar dagboek van zijn voetstuk stoten ‘dat hij zijn hele leven zorgvuldig voor zichzelf heeft opgebouwd’ (juli 1898). ‘Moge de heilige waarheid die in dit dagboek staat niet teloorgaan en aan de mensen duidelijk maken wat nu verhuld is’ (juli 1910).

Socratessen

De heilige waarheid is voor Sofia Tolstoj dat zij haar leven heeft opgeofferd voor een ander, een genie weliswaar, maar iemand die haar primair voor zijn eigen doeleinden heeft gebruikt, zonder zich op zijn beurt aan haar te wijden. Aan de ene kant heeft ze haar opofferende taak met vreugde aanvaard, aan de andere kant kwam ze er voortdurend tegen in opstand, wilde ze haar eigen leven leven, bezig zijn met haar eigen innerlijke ontwikkeling en op zijn minst enige erkenning krijgen voor alles wat ze deed. In een dagboekaantekening van maart 1902 verwoordt ze haar probleem op een kernachtige manier: ‘Voor het genie moet een vredige, vrolijke, geriefelijke omgeving geschapen worden, het genie moet worden gevoed, gewassen en gekleed, zijn werken moeten een ontelbaar keren worden overgeschreven, hij moet bemind worden en je mag hem geen aanleiding tot jaloezie geven, zodat hij innerlijke rust geniet. Een talrijke kinderschaar, door het genie verwekt, moet worden gevoed en opgevoed, want hij heeft geen zin en geen tijd om met ze op te trekken, aangezien hij moet verkeren met de Epictetussen, Socratessen, Boeddha's en dergelijke en zelf ernaar moet streven één van hen te worden. (...) Ook ik heb, bijna veertig jaar lang, een genie gediend en ik weet hoe honderden keren mijn geestelijk leven in mij opborrelde, al mijn verlangens, mijn energie, streven naar ontwikkeling, liefde tot de naasten, de muziek... En al die opwellingen heb ik in mij onderdrukt. (...) Iedereen zal vragen: “Maar waarom had jij, nietige vrouw, dan geestelijk en artistiek leven nodig?” Op die vraag kan ik maar één antwoord geven: Ik weet het niet, maar ik heb er diep onder geleden dat ik dat altijd maar weer moest onderdrukken teneinde het genie te dienen. Hoeveel je ook mag houden van iemand die de mensen als een genie erkennen - een bestaan van voortdurend kinderen baren, voeden, naaien, het eten bestellen, kompressen aanleggen, klisteren zetten, stomweg doodstil zitten en op orders voor praktische hulpverlening wachten - dat is een kwelling, vooral als daar helemaal niets, zelfs geen dankje tegenover staat, integendeel, er wordt nog heel wat gevonden waarvoor je beknord wordt. Die ondragelijke last heb ik lang gedragen en draag ik nog - maar ik ben er doodmoe van.’

Sofia Tolstojs ambivalentie: een grote opofferingsgezindheid en welhaast Victoriaans plichtsgevoel en tegelijkertijd het sterk verlangen naar een persoonlijk leven en naar waardering en aandacht van haar naaste omgeving loopt als een rode draad door haar dagboek. Het maakt haar aantekeningen merkwaardig antagonistisch: veel opmerkingen over de innige, onverbrekelijke liefde waarmee ze aan haar man en kinderen verbonden is, veel opmerkingen ook over de

[p. 7]

kille, wrede en harteloze houding van diezelfde man en kinderen.

Tanejev

De eerste tijd van het huwelijk van Sofia Tolstoj was betrekkelijk gelukkig. Als dochter van een Moskouse arts en bewonderaarster van Tolstojs literaire werk aarzelde ze niet het huwelijksaanzoek van de beroemde schrijver, bovendien graaf, te aanvaarden, ook al was ze zestien jaar jonger dan hij. Natuurlijk was niet alles probleemloos. Een grote schok voor Sofia was de kennismaking met het leven dat Tolstoj voor zijn huwelijk had geleid. In een opwelling van eerlijkheid had Tolstoj zijn vrouw, spoedig nadat ze getrouwd waren, al zijn dagboeken gegeven. Hierin stonden uitvoerig zijn uitbarstingen van zinnelijkheid en andere uitspattingen beschreven. Geen aangename lectuur voor een meisje van achttien jaar dat bovendien vanaf nu de hele last moest torsen van Tolstojs exorbitante seksuele hartstocht. Vaak brengt zij in haar dagboek naar voren dat Tolstoj alleen omwille van het lichamelijke van haar houdt, iets wat voor haar zelf weinig te betekenen heeft. Zij geeft de voorkeur aan een rustige, op geestelijk contact gebaseerde liefde, maar ook wanneer Tolstoj, hij is dan al ver in de zeventig, geen lichamelijke betrekkingen meer met haar heeft, krijgt ze die niet. Hij sluit zich dan voor haar gevoel nog verder van haar af.

Het voor haar onontbeerlijke geestelijke contact heeft Sofia Tolstoj wel een tijdlang met de componist Tanejev, een geregelde gast van de Tolstojs. Hij helpt haar het verlies te dragen van haar zevenjarig zoontje Vanetsjka, ‘de droevigste gebeurtenis in haar leven’, maar is tegelijkertijd het aanleiding voor hevig-jaloerse scènes van de kant van Tolstoj.

Toch beginnen de echte problemen pas vanaf 1881, het jaar van Tolstojs ‘bekering’. De Tolstojs zijn dan al bijna twintig jaar getrouwd, Tolstoj heeft gedurende deze periode zijn beroemde romans Oorlog en vrede en Anna Karenina geschreven, door zijn vrouw zorgvuldig gekopieerd en persklaar gemaakt en met hun uitgebreide kinderschaar bewonen zij het landgoed Jasnaja Poljana, niet ver van de stad Toela.

Tolstojs bekering brengt een grote verandering teweeg in zijn leven. De moralist, die ook vroeger altijd al op de loer lag, gaat het nu winnen van de schrijver. Tolstoj besluit dat hij geen recht heeft op het leven van een rijk landheer; hij wil geen geld meer ontvangen voor zijn literaire werk, ook niet zijn vroegere, zijn hele bezit verdelen onder de boeren en zelf een eenvoudig leven gaan leiden. Deze verzaking van al het materiële stuit op een pertinent nee van Tolstojs vrouw. Zij heeft er geen enkele behoefte aan een eenvoudige boerin te worden en haar gezin prijs te geven aan de armoede. De rechten op Tolstojs werk behoren haar en haar gezin toe, vindt ze en ze weigert beslist die af te staan.

Er ontstaat nu een uiterst merkwaardige situatie. Tolstoj verkleedt zich als een Russische boer, wordt vegetariër en geeft alle wereldse genoegens op. Maar definitief met zijn gezin breken wil hij niet. Hij blijft dus op zijn landgoed wonen, maar zonder zich verder om het beheer ervan te bekommeren, laat zich verzorgen, maakt zijn dagelijkse rijtoertjes te paard en ontvangt een gestage stroom bezoekers en volgelingen die voor eten en onderdak ten laste komen van zijn vrouw.

Verborgen Russische bibliotheek

Het zal niet iedereen zijn opgevallen, maar het percentage boeken van en over Russische schrijvers en kunstenaars in de reeks Privé-Domein ligt boven de twintig. Er is natuurlijk de nodige aandacht voor de bekende klassieke schrijvers: Tolstoj, Dostojevski, Toergenjev, maar ook brengt de reeks integraal in vier delen (waarvan er inmiddels twee zijn verschenen) de uitvoerige memoires van Alexander Herzen, Feiten en gedachten.

Ruslands beroemde dichteressen komen aan bod in Herinneringen en portretten van Marina Tsvetajeva en Ontmoetingen met Anna Achmatova.

Onveranderlijk meeslepend zijn de memoires over de periode van revolutie en burgeroorlog, onder meer Adder onder adders van Victor Alexandrov, Sentimentele reis van de onverwoestbare, zo langzamerhand tegen de honderd lopende grondlegger van het Russische formalisme Viktor Sjklovski en het pièce de résistance van de reeks, het zesdelige Verhaal van een leven van Konstantin Paustovski. En hiermee zijn nog lang niet alle ‘Russische’ delen van de reeks genoemd.

Na de Russische Bibliotheek van Van Oorschot en de helaas voortijdig beëindigde reeks Russische Miniaturen heeft de Arbeiderspers met zoveel Russen in Privé-Domein de fakkel kennelijk overgenomen. Uit de naam is het niet af te lezen, maar in de praktijk is er wel degelijk een nieuwe Russische reeks ontstaan. En deze kan nog eindeloos worden uitgebreid: de Russische memoirenliteratuur bevat nog talrijke boeiende documenten.

Martelaar

Vanzelfsprekend heeft deze zonderlinge manier van samenwonen de relaties tussen Tolstoj en zijn vrouw weinig goed gedaan. Terwijl hij zijn echtgenote verweet dat zij hem niet begreep en zijn ideeën niet wilde accepteren, klaagt Sofia er in haar dagboek over dat zij overal alleen voor staat: zij zorgt voor de kinderen, zij beheert het landgoed, zij regelt de contacten met de uitgevers, kortom zij stelt zich in dienst van haar man en gezin. Tolstoj trekt zich terug in zijn eigen wereld en acht, ‘uit louter ijdelheid en onverzadelijke roemzucht’, alleen zijn ideeën en werk belangrijk. Bitter verzucht ze: ‘En dat was nu zijn wending tot het christendom! Het martelaarschap van dat christendom nam ik op me, niet hij.’ (juni 1897).

Over het laatste jaar van Tolstojs leven, het trieste dieptepunt in de relatie met zijn vrouw, is ook Sofia in haar dagboek tamelijk uitvoerig. Het zijn niet haar meest sympathieke pagina's. Buitengewoon sterk is haar haat jegens Tsjertkov die haar verdrongen heeft. Ze verklaart openlijk dat ze hem zou willen doden en maakt hem uit voor alles wat lelijk is. Ook komt hier duidelijk tot uiting hoe wisselvallig en onredelijk ze kon zijn. Zo vond ze geen rust voor ze ook Tolstojs laatste, strikt persoonlijke dagboek, dat hij angstvallig voor haar verborgen hield en steeds op andere plaatsen verstopte, had opgespoord.

Het is verleidelijk de twee grote Russische realisten, Tolstoj en Dostojevski, ook wat hun echtgenotes betreft met elkaar te vergelijken. Beiden trouwden aanzienlijk jongere vrouwen (Dostojevski was zelfs vijfentwintig jaar ouder dan zijn vrouw) en beiden kwamen na hun huwelijk tot hun grootste literaire prestaties. Maar Sofia Tolstoj was een heel andere persoonlijkheid dan Anna Dostojevski. Terwijl de laatste zich geheel in dienst stelde van haar echtgenoot kwam de eerste ook op voor haar eigen rechten en die van haar gezin. En waarschijnlijk kan de wereldliteratuur haar dankbaar zijn. Was ze Tolstoj gevolgd in diens bekering dan was het onmogelijk geweest hem zo te verplegen gedurende zijn ziektes, die hem verschillende malen op de rand van de dood hebben gebracht, als ze nu heeft gedaan. En ook Tolstojs uitstraling, dank zij haar vanuit een blijvend en vast punt: Jasnaja Poljana, zou aanzienlijk minder zijn geweest.

■

ronald sips