Vrij Nederland. Boekenbijlage 1984

[p. 4]

De nachtzijde van de illusies
Jeroen Brouwers' Winterlicht: een even gewaagde als indrukwekkende roman

Winterlicht door Jeroen Brouwers Uitgever: De Arbeiderspers, 214 p., f34,50
Carel Peeters

Toen Nietzsche op 21 september 1888 in Turijn aankwam was zijn gezondheidstoestand slecht. Afgezien van enkele korte perioden van ‘erleuchteter Besessenheit’ was het jaar 1888 het begin van zijn elfjarig verblijf in de nacht van de waanzin (Hij stierf in 1900). In Turijn werkte Nietzsche aan zijn vulkaan van zelfverheerlijking Ecce Homo, maar tegen het einde van het jaar begonnen de eerste tekenen van definitieve ‘Umnachtung’ zich af te tekenen, waar we iets van weten door zijn brieven aan Franz Overbeck en Peter Gast. Aan Overbeck schrijft hij dat hij het lot van de wereld nu zelf ter hand zal nemen, zoals de parafrase van een van Nietzsches biografen niet onaardig luidt. Aan Peter Gast schrijft hij op 4 januari van het nieuwe jaar: ‘Meinem maetro Pietro. Singe mir ein neues Lied: die Welt ist verklärt und alle Himmel freuen sich. Der Gekreuzigte.’ Ik moet bekennen de zin ‘die Welt ist verklärt’ niet zonder brok in mijn keel te kunnen lezen als ik me bedenk hoeveel moeite het Nietzsche kostte de wereld op goede gronden te verheerlijken. In deze zin doet hij een machteloze greep met middelen die buiten zijn verstand liggen. Het is een absurde klaroenstoot om iets te vieren, een zelfbedacht feest, la fête pour la fête.

Eén dag eerder, op 3 januari was iets voorgevallen dat zo mogelijk nog ontroerender is. Toen Nietzsche uit zijn huis stapte zag hij op de Piazza Carlo Alberto een koetsier zijn paard mishandelen. ‘In tranen en weeklagend wierp hij zich op het dier, sloeg zijn armen om zijn hals en stortte in.’ Enkele dagen later bracht Overbeck hem naar een kliniek in Bazel.

Jeroen Brouwers, foto: Chris van Houts

Jeroen Brouwers' roman Winterlicht gaat over een oude schrijver die veel boeken, artikelen en stukjes heeft geschreven, maar dat is dan ook alles: een garantie dat hij daarmee een plaats in de literatuurgeschiedenis verwerft is het niet. Het werk is allemaal wel na veel omzwervingen langs uitgeverijen gepubliceerd, maar enige indruk heeft het niet nagelaten, behalve verbittering bij de schrijver, die dat verbergt in cynische aforismen, jenever en in de eenzaamheid van zijn afgelegen huis. Brouwers' (‘alles is autobiografisch’) verhouding tot deze schrijver is van dien aard dat de ‘roman’ een ereplaats verdient in het al aanzienlijke aantal ‘dubbelgangersromans’: Brouwers beschrijft via de schrijver Jacob Voorlandt de angstige mogelijkheid dat hijzelf ook zo'n schrijver zal blijken die uitsluitend bezig is te werken aan zijn onvermijdelijke vergetelheid.

Schaap

Tegen het einde van de roman herinnert Brouwers zich dat er eens ‘iets met schapen’ was met Voorlandt: ‘Op een kleine weide onder ruiende vruchtbomen achterin de tuin liep een aantal wolkachtige witte schapen vrij in het rond, op één schaap na, dat aan een ketting vastzat en die ketting draaide om een in de aarde geslagen ijzeren spil.’ Hij herinnert zich dat Voorlandt naar dat schaap keek ‘en het komt mij nu logisch voor dat hij zich ten nauwste in de situatie van het dier kon inleven’. Op het tuinpad vertoont zich dan ‘een grote zwarte verschijning met een dokterstas. Zij (het is een ‘zij’, een niet onbelangrijk gegeven in de roman) haalt een injectiespuit tevoorschijn en (hier worden enkele alinea's samengevat) nadert het schaap met een voorspelbare bedoeling. Op dat moment komt Voorlandt in actie: ‘Hij schreed, de vermagerde patriarch, de oude vorst, ogenschijnlijk niet gehinderd door zijn met gips bepleisterde been, zonder wandelstok, rechtop, met heldere ogen en vastberaden mond, naar de spil waar de ketting aan vastzat die het schaap gekluisterd hield en trok deze met gemak en met een kracht die ik niet meer in hem aanwezig had gedacht in één beweging met graspollen, aardkluiten en al uit de aarde. Ketting en spil achter zich aan met zich meeslepend verdween het schaap in wolken van opstuivende dorre bladeren.’

De situatie kan niet vreemd meer zijn: dit tafereel lijkt opvallend veel op het gedrag van Nietzsche op 3 januari 1889. Het zijn allebei gevallen van acute deernis, voortgekomen uit een plotselinge identificatie met het lot van machteloze dieren. Deze beesten vertolken op dat moment iets universeels: machteloos overgeleverd te zijn aan een lot. Dat kan zijn: gekluisterd zijn aan het eigen onvermogen, zo hoog gevlogen te hebben dat de geest eclipseert en men zich met het laagste verbonden gaat voelen, een fundamentele twijfel aan de waarde van wat men doet omdat de criteria van de buitenwacht veranderen of onberekenbaar zijn. Dit zijn maar enkele van de mogelijke verklaringen, maar ze zijn te vinden bij Voorlandt, Nietzsche en Brouwers. En bij iedereen die zijn nek uitsteekt en daardoor een door niets beschermde blik op de wereld ontwikkelt. Voor iedereen die dat doet is het enige criterium waaraan hij zijn daden toetst zijn eigen persoon. Men moet veel zelfvertrouwen hebben om daarop volledig te kunnen vertrouwen: die persoon staat tenslotte volledig op zich zelf. De zonder illusies levende Nobelprijswinnaar Rufus Dingelam in Onder professoren van Willem Frederik

[p. 5]

Hermans bereikte het hoogste wat te krijgen was, maar het zegt hem niet veel: wat is het verschil tussen een wonderkind en een total loss? Dat voor een wonderkind ‘alles wat niet banaal is in de filosofie... een ogenblik leuk mag zijn, op den duur blijkt toch altijd weer dat het onzin is’. Dit zegt hij tegen zijn vrouw als ze ergens op vakantie in een grot zitten, niet de plaats waar de toppen van de eeuwige roem zich bevinden.

Verklaren

Winterlicht is een gewaagde en daardoor onder meer een indrukwekkende roman over de vraag of wat men maakt altijd toch weer onzin blijkt te zijn, slechts goed voor de vergetelheid. De radicale zelfonthulling die plaatshad in Het verzonkene en Bezonken rood zet Brouwers voort en maakt er de kern van zijn werk van. De vraag of men voor de vergetelheid schrijft wordt door Brouwers in deze roman impliciet beantwoord: als men bereid is geen compromissen met zichzelf te sluiten en verder gaat in het onderzoeken en verklaren van het eigen bestaan dan anderen en dat doet met geen andere ambitie ‘dan het onvergeetbare boek te creëren’, dán is het mogelijk sporen na te laten die niet door het eerste het beste buitje worden uitgewist.

Brouwers heeft bij herhaling geschreven over schrijvers met de beste bedoelingen en middelmatige uitkomsten. Deze ‘periferen’ fascineren hem omdat hij net zo begonnen is als zij, en zoals bijna elke schrijver of kunstenaar begint. Door deze essays, geschreven uit ‘loyaliteit’, heeft hij leren zien wat er aan mankeert en is hij oog in oog komen te staan met ‘het pretentieuze Niets’. In Winterlicht herinnert hij zich zijn leven als lector van een uitgeverij en de tientallen manuscripten die hij in die functie te lezen kreeg. Bijna allemaal gingen ze terug naar de afzender, vergezeld van een standaardbriefje. Maar: ‘Het is goed de zelfkant te bestuderen om inzicht te krijgen in de schoonheid van de borduurconstructie van het wandkleed (of zo iets. Een aforisme).’

Het manuscript Onverhoorde gebeden van Jacob Voorlandt onderscheidt zich van al die anderen, al is het niet op een manier die begeestert. De dertigjarige lector/uitgever bezoekt de schrijver en dacht een jonge man te treffen, sprakeloos van geluk dat zijn manuscript wordt uitgegeven. Wie hij ontmoet is een man van in de zestig, schrijver van een ongezien oeuvre, teleurgesteld en routineus voorschrijvend in eenzaamheid. Zijn dubbelzinnige liefhebberij is het maken van foto's van wolken, te zien door de glazen koepel in zijn kamer. Brouwers is de meester van de metaforen die uitgroeien tot motieven: de wolken van Voorlandt vertolken diens dieptste roerselen, ze leveren de filosofische verantwoording van zijn teleurstelling: ‘Ik fotografeer wat maar korter dan één seconde bestaat, ik maak eeuwigheid van het allervergankelijkste dat in de natuur maar denkbaar is.’ Dat is precies wat Brouwers ook doet: híj noteert zijn vluchtige dromen omdat voor hem het geschrevene ‘een tot werkelijkheid gemaakt feit’ is, ‘afkomstig uit een onfeitelijk nietbestaan, waar werkelijkheid bestaat uit onwerkelijkheid’. Het verschil met Voorlandt is miniem, vandaar dat hij niet ophoudt ‘erover te piekeren dat er in principe geen verschil is tussen mij en een wolk, of waas, of damp, of rooksliert’.

Spiegels

Brouwers voelt voor Voorlandt wat Nietzsche voor het paard en Voorlandt op zijn beurt voor het schaap voelde: deernis. Geen gedistantieerde deernis, maar uit mogelijke verwantschap. De bezoeken aan Voorlandt beschrijft Brouwers met de beheerste haast van iemand die te gast is bij iemand die hem zou kunnen besmetten, zoals hij zich op den duur ‘bezoedeld’ voelde na het lezen van veel slechte of middelmatige manuscripten. Voorlandt ‘voedt’ hem op, hij heeft nooit méér van iemand geleerd dan van Voorlandt. Men zou geneigd zijn te zeggen dat Brouwers dan leerde hoe het niet moest, maar daarmee zou Voorlandt tekort worden gedaan. Voorlandt is de personificatie van Brouwers angst, maar hij is niet zonder allure: ‘Alles... wat Voorlandt zei, bleek op een moeiteloze wijze beeldend, trefzeker en niet zelden geestig te zijn geformuleerd, - ook dat is een verworvenheid van de heremiet... Zijn woorden werden erdoor geladen met de kracht van zekerheid en overtuigendheid van zijn opvattigen, - hoe zou het anders hebben gekund: wie alleen is, wordt nooit tegengesproken.’ Het is Voorlandt die zich in sarcastische bewoordingen uitspreekt over zijn uitgeversschap en hem ervan doordringt dat hij die baan op moet geven om echt te gaan schrijven. Voorlandt als Erzieher.

De metaforische motieven in Winterlicht zijn net als in Brouwers vorige boeken van een overrompelende kracht, hoe toevallig en ad hoc ze ook aandoen. Brouwers proza heeft een volstrekt eigen dreun waaraan die metaforen een somber ritme verlenen. Voorlandt zelf is niet alleen maar die vereenzaamde schrijver, hij is de hinkende angst, hij heeft iets aan zijn been en één teen lijkt al afgestorven. Brouwers vraagt zich voortdurend af of hij eigenlijk niet over zichzelf aan het schrijven is (‘Maar zijn het wel zijn woorden die ik hier, zogenaamd uit mijn geheugen, reproduceer?’) Voorlandt herkent van alles in Brouwers; aldus ontstaat de suggestie van persoonverwisseling die de roman ‘spannend’, in de zin van ‘geladen’, maakt. Spiegels, verwante jeugdvrienden, Vincent van Gogh, zij allemaal spiegelen zich in Voorlandt en Brouwers.

Zwarte zak

Winterlicht is een ‘requiem’ voor Voorlandt in de vorm van graafwerkzaamheden naar de bronnen van blijvende kunst. Het ‘verhaal’ dat Brouwers tussen zijn panische zelfreflectie vertelt gaat over de strohalmen van zelfbedriegerij waaraan een kunstenaar zich vasthoudt: Voorlandt heeft eens brieven van een vrouw gekregen die schreef zijn werk te bewonderen. Op een regenachtige dag, in de gammele auto van Voorlandt, gaan ze naar de provinciestad waar ze volgens het adres zou wonen. Daar is het kermis. Voorlandt gedraagt zich grotesk als grote kunstenaar, eet en drinkt als een bezetene. Het adres blijkt zich in een hoerenbuurt te bevinden en als ze het huis uiteindelijk gevonden hebben wordt op het bellen niet opengedaan. Gina, zoals de vrouw zich noemde, is de Muze waar Voorlandt zijn tanende energie in heeft geïnvesteerd, maar als zij uiteindelijk op het balkon verschijnt, eerst naakt, daarna in een kamerjas, lacht ze hem van boven uit. Ze is een hoer, gestoord tijdens haar werk. Ze gooit zijn boeken naar beneden en de pagina's dwarrelen in zijn gezicht. Brouwers vertelt het met een gejaagdheid waardoor alles zowel concreet als metaforisch wordt. Hij smeekt Gina, ‘koningin van de wolken’, goed voor Voorlandt te zijn: ‘Ontvang hem, begroet hem, vlij hem neer in zachte kussens en wieg hem, neem het zware gips weg van zijn been. Kleed hem uit en zeg er woorden bij die hem trots maken en gelukkig, was hem, knip zijn nagels, balsem hem, verzorg zijn vele haar, zeg dat hij mooi is. Geef hem geld voor de overtocht.’

Brouwers schrijft Winterlicht dertien jaar na zijn eerste ontmoeting met Voorlandt. Leeftijd en jaartal worden door hem met nadruk genoemd, ze zijn de feiten in iets dat noch feit noch fictie is geworden: de herinneringen aan Voorlandt vermengd met de angst, vermengd met literatuur. Brouwers noemt Winterlicht weliswaar een ‘roman’, het is eerder een nieuw soort allegorie, een gelijkenis, een mythe. Voorlandt en Brouwers bewegen door de roman als dubbelgangers in de Dostojewskiaanse zin: angstig en gefascineerd door elkaar, elkaar aantrekkend en afstotend. Ze weten allebei van het bestaan van ‘De gestalte met de zwarte zak over haar hoofd. In die zak zijn twee kijkspleten geknipt, waarachter haar ogen zichtbaar blijven. Wie haar aankijkt kan niet anders dan haar willoos volgen. Ik weet wie zij is.’ Het is de doodsangst, ‘ze toont je de mislukkingen van je leven, je schaamten en al datgene wat je het liefst onder zware putdeksels toegedekt zou willen houden’. Schrijven wordt in Winterlicht voorgesteld als doodgaan bij elk boek, het oeuvre is een keten van mislukkingen: ‘Ik ben al een paar keer doodgegaan, steeds met het voornemen daarna een nieuw leven te beginnen, maar helaas altijd reïncarnerend als mijzelf.’

Winterlicht is een roman op het niveau en de diepgang van Harry Mulisch' De aanslag: even simpel en even mytisch, al zal het boek van Brouwers als kunstenaarsroman de meeste lezers minder vertrouwd voorkomen. Zeker ben ik daar niet van, want wat Brouwers aansnijdt hoeft niet alleen voor schrijvers of kunstenaars te gelden: Voorlandt is de schaduw en de angst van iedereen die van zich zelf iets moet en die bang is dat zijn ambities het zullen afleggen tegen zijn onvermogen, tegenwerking, pech, compromisbereidheid. Het is de nachtzijde van ieders illusies. Iedereen is bang dat hij net als Brouwers op de kermis in de provincieplaats de hoed van Voorlandt opkrijgt. Daarvoor is maar één remedie: dat de ambitie de dood te vlug af is.

■

ronald sips