Vrij Nederland. Boekenbijlage 1984

[p. 32]

Open inrichting voor normale mensen
Kingsley Amis' valse uitbarstingen

Stanley and the Women door Kingsley Amis Uitgever: Hutchinson, 256 p., f 46,80
Anthony Paul

Sinds Kingsley Amis zijn eerste anti-held Jim Dixon de onsterfelijke woorden filthy Mozart in de mond legde, schopt hij met het grootste genoegen iedereen tegen de schenen die denkt dat hij net zo'n ongelikte beer is als de figuren in zijn romans. In de loop der jaren hebben Amis' mannen zich van onbehouwen cultuurbarbaren ontwikkeld tot hartstochtelijke, goedgebekte pleitbezorgers van het schandalig onredelijke vrouwvijandelijke soort.

Net als in Jake's Thing (1978) gaat de vrouwenhaat in Stanley and the Women gepaard met een aanval op een vorm van moderne hocuspocus: moest de seksuologie het de vorige keer ontgelden, dit maal is de psychotherapie het slachtoffer. Ook nu weer geeft Amis zich zelf volop de kans zijn satirische krachten te botvieren tot ergernis van hen die denken dat een schrijver de plicht heeft een evenwichtige kijk op de dingen te geven, en tot vermaak van de rest.

De verteller en centrale figuur Stanley Duke is halverwege de veertig en acquisitiemanager bij een dagblad. Hij is een fatsoenlijke, pretentieloze doorsnee man uit een kleinburgerlijk milieu, of een van alcohol doordrenkte, onnozele, bevooroordeelde, zelfingenomen aap - het is maar hoe je het bekijkt. Hij is kennelijk gelukkig met zijn tweede vrouw, een literaire journaliste. Stanley zelf leest nooit; zijn belangstelling gaat voornamelijk uit naar auto's, versnellingsbakken om precies te zijn. Hij is een gematigd racist, vindt de jongere generatie een ramp en richt, als rechtgeaard Amis-figuur, een ongenadig scherpe blik op zijn medemens. Hij ziet zijn ex-vrouw Nowell (ze had Noël moeten heten, ‘maar zij, of haar moeder, kon het niet spellen’) over een crisis heenkomen door te praten als een dolgedraaide vrouw in een film.

Stanley en Nowell hebben een zoon van negentien, Steve, die gek wordt. Stanley's trouwe kameraad de dokter, Cliff Wainwright, roept er een psychiater bij, ene Dr. Nash, een rijke, gewichtige man die ‘nog bekakter praat dan de koningin’ (van belang voor Stanley, die zich maar al te bewust is van zijn platte Londense accent); Dr. Nash laat Steve in een inrichting opnemen. Daar valt de jongen echter in handen van de vrouwelijke psychiater Trish Collings.

Dr. Collings is niet alleen een gevaarlijke exponent van het zieltjesgezemel, maar ook een ongewoon leugenachtige en immorele vrouw. Zij en Nowell spannen samen tegen Stanley (en de schrijver tegen hen) en schuiven hem de schuld van Steve's toestand in de schoenen: het komt allemaal doordat Stanley een onwillige, ongeïnteresseerde en ongevoelige vader is. Zo heeft hij geprobeerd Steve door zijn examens te slepen en zijn teleurstelling toen hij toch zakte niet verhuld. Volgens Trish Collings heeft Steve geen schizofrenie maar - subtiel verschil - een schizofreenachtige afwijking en moet hij geholpen worden ‘zijn eigen gevoelens terug te vinden’. Stanley stikt van hulpeloze razernij. Krankzinnigheid en de behandeling daarvan is, helaas, een van de vele dingen waarvan hij weinig weet, maar hij voelt intuïtief dat Collings denkniveau het in een Amerikaanse televisieserie goed zou doen, maar ‘might have looked a bit thin in a Sunday magazine article’. Dr. Nash bevestigt zijn vermoeden: ‘Die onzin wordt tegenwoordig alleen nog door kwakzalvers, goeroes en sociaal werkers verkocht,’ en verwoordt daarmee het idee achter de hele roman dat schizofrenen gewoon gek zijn en met medicijnen moeten worden behandeld in plaats van met gesprekken over het gezinsleven of ‘steun en liefde’.

Amis heeft Nash met de cultuur begiftigd die Stanley mist: hij heeft een boek geschreven over gekte in de literatuur: de meeste schrijvers zitten er naast, maar Shakespeare niet: Lear is een klassiek geval van cerebrale atherosclerose en Ophelia lijdt aan een bepaalde vorm van acute schizofrenie. En Hamlet, de lieveling van hen die krankzinnigheid aan wijsheid gelijkstellen? Hamlet is helemaal niet gek, hij doet maar alsof. Ook Steve's krankzinnigheid is, in de vorm die Amis eraan geeft, volkomen overtuigend - een zeer hedendaagse mengeling van slechte Science fiction met fantasieën in de trant van Tolkien en een scheutje bijbel.

Mes

Trish Collings wreekt zich op Stanley die haar seksuele avances heeft afgeslagen (zo ziet hij het althans) door Steve's medicijnen te stoppen en hem naar huis te sturen, met het gevolg dat hij naar een Arabische ambassade stapt om de Arabieren te waarschuwen voor een joodse samenzwering in de melkweg waarna hij door louche diplomaten in elkaar wordt geslagen, en vervolgens in een boom klimt uit angst voor vijanden die zijn gedachten door middel van radiogolven kunnen lezen.

Stanley's vrouw Susan, die er tot dan toe redelijk goed is afgekomen, en hem ‘steun’ geeft, als we dat woord mogen gebruiken, steekt zich zelf opeens met een mes en zegt dat Steve het heeft gedaan, zodat zij weer alle aandacht krijgt en Steve veilig opgeborgen wordt. Voordat ze bij Stanley wegloopt, ontpopt ze zich in een uitbarsting als een al even grote snob als haar verschrikkelijke moeder: jij met je ‘gross table manners and your boozing and your bloody little car and your frightful mates and your ghastly south-of-the-river man's world. You've no breeding and so you've no respect for women. They're there to cook your breakfast and be fucked and that's it.’ Al is deze uitbarsting nog zo vals en overdreven bedoeld - tenslotte laat Susan het koken nadrukkelijk over aan een betaalde hulp - het valt niet te ontkennen dat ze hier en daar raak schiet.

De frontale aanval op de vrouwelijke figuren in het boek is slechts de helft van het plaatje: een subtieler, wellicht fundamenteler element wordt gevormd door de minder expliciete kritiek op Stanley en diens kameraden. De gekwelde mannen in de roman zijn weliswaar het slachtoffer van hun vrouwen, maar in zekere zin halen ze het zelf met hun botte, laffe, afgestompte houding aan. Het is een treurig stelletje. Nowells tweede echtgenoot, Bert Hutchinson een frightful bleeder met zijn suède overhemden, regisseert reclamespotjes. Om te voorkomen dat hij met zijn gehate vrouw naar bed moet is hij permanent dronken, of doet alsof. De enige man die het zonder vrouwen afkan is Stanley's baas, en die is aseksueel en ziekelijk gierig.

Stanley's vriend Cliff stort tegen het einde van het boek zijn hart uit in de pub Admiral Byron; als hij op het onderwerp rassendiscriminatie en mannen die hun vrouwen slaan komt, zegt hij dat de slachtoffers zich het in beide gevallen aan zich zelf te wijten hebben. Stanley komt tot de weinig verheffende slotsom: ‘if you want to fuck a woman she can fuck you up. And if you don't want to she fucks you up anyway for not wanting to, trouwens, ze naaien je toch als ze daar zin in hebben: That's what Women's Lib is for.’ En de indrukwekkende Dr. Nash raakt volkomen van slag als Stanley hem de hamvraag stelt: zijn vrouwen gek? Was het maar waar, roept Nash overstuur, dan konden we ze tenminste opsluiten. Maar ze zijn ‘all too monstrously, sickeningly, terrifyingly sane. That's the whole trouble.’

Uiteraard mogen we de mogelijkheid dat Amis romans schrijft om dingen te kunnen zeggen die hij zich anders niet zou kunnen permitteren, niet uitsluiten, maar feit blijft dat het niet zijn woorden maar die van zijn figuren zijn. Stanley and the Women is een veel complexere satire dan het pretendeert te zijn, een satire over vrouwen en mannen, en het wederzijdse onbegrip. Het is bijzonder knap geschreven - Amis toont zich meer dan ooit een meester in allerlei varianten van het gesproken Engels - en rijk aan rake typeringen van kleding, maniertjes, café-interieurs en Londense huizen. Bovenal geeft het de lezer het gevoel dat het allemaal - ook al zijn we het er niet mee eens - levensecht is. Daarover valt niet te twisten.

Levensecht, maar dan wel in de zin van levensecht Engels en middleclass: dat en niet zozeer de mensheid in het algemeen is immers het onderwerp van Amis' werk. Hij weet meer van dat soort Engelsen dan Farbre van insecten. Maar voor zover er Nederlandse lezers zijn die geen bijzondere belangstelling voor de eigenaardigheden van de Engelsen hebben, kunnen zij zich verheugen op een roman waaruit een gezonde afkeer spreekt van ‘kwakzalvers, goeroes en maatschappelijk werkers’.

■