Vrij Nederland. Boekenbijlage 1984

[p. 29]

Zwijgend in een inrichting
De bizarre en godslasterlijke strijd van Oskar Panizza

Oskar Panizza. Ein literarisches Porträt door Michael Bauer Uitgever: Carl Hanser Verlag 338 p. f65, - Importeur: Nilsson & Lamm
Gerda Meijerink

Hij bestreed de religieuze schijnheiligheid en wilde de mensen tot een oorspronkelijk geloof terugvoeren, maar het katholieke Beieren sloot hem op in een isolatiecel. Hij stelde de nationalistische hysterie aan de kaak en maakte de keizer belachelijk, maar de staat maakte hem onschadelijk in een zenuwinrichting. Hij wilde de mensen bevrijden van de dwang van wat voor ‘normaal’ doorging, maar zijn fantastische verhalen en gedichten werden verboden en nauwelijks iemand las ze. Het leven van de arts en schrijver Oskar Panizza is één lange aaneenschakeling van conflicten en processen geweest, van zijn prille jeugd tot het jaar 1906 toen hij voorgoed achter de muren van een sanatorium verdween en hij tot aan zijn dood in 1921 verkoos te zwijgen.

Sommige mensen worden tijdens hun leven een legende en meestal is dat leven er ook naar. In zijn nadrukkelijk niet ‘biografie’ maar ‘literarisches Porträt’ genoemde boek van Michael Bauer over Oskar Panizza probeert de auteur tussen legende en werkelijkheid de ware Oskar Panizza te ontdekken, en ondanks het feit dat hij veel tot dusver onbekende bronnen heeft nageslagen, lukt hem dat maar ten dele. Het leven van Oskar Panizza, van deze ‘kreupele Mephisto’ die honderd jaar geleden van zich deed spreken, is dermate bizar dat de werkelijkheid de legende lijkt te evenaren en hier en daar zelfs overtreft.

Het bekendst is Oskar Panizza geworden door het proces dat in 1895 tegen hem werd gevoerd als auteur van Das Liebeskonzil, een toneelstuk waarin de openbare aanklager ruim negentig godslasteringen wist te ontdekken.. ‘Der Fall Panizza’ was een van de vele zaken waarmee het Wilhelminische Duitsland de vrije meningsuiting probeerde te onderdrukken en de nieuwe tijd probeerde tegen te houden, maar het was wel het geruchtmakendste. In de ‘hemelse tragedie’ Das Liebeskonzil - dat in 1982 door Werner Schroeter werd verfilmd - vindt de duivel in opdracht van God de syfilis uit en verbreidt die op aarde om de mensen voor hun godslasterlijke handelen te straffen. De hemel is in grote ontreddering geraakt door alles wat zich beneden afspeelt, met name aan het pauselijke hof, en God is een oude aftandse man geworden, Christus een neurotische jongeling en een lichtelijk ordinaire Maria houdt het zo nu en dan met de duivel. Hoewel de overtuigde protestant Oskar Panizza het stuk in de vijftiende eeuw liet spelen, doelde hij op eigentijdse misstanden in de katholieke kerk, waarbij vooral de kitsch rond de Mariaverering hem een doorn in het oog was. De Zuidduitse katholieken, die zich juist van de door Bismarck gevoerde Kulturkampf aan het herstellen waren, stelden alles in het werk om deze blasflemie te onderdrukken.

Oskar Panizza

De heren modernen

Maar het proces bracht Panizza's stuk pas echt onder de aandacht van de massa, er was geen krant die het verloop ervan niet nauwkeurig volgde.

Op het godslasterlijke stuk attent gemaakt door een recensie in een sociaal-democratische krant ging de rechterlijke macht ogenblikkelijk over tot beslaglegging van de tekst waarbij haar slechts enkele exemplaren in handen vielen, maar het kostte enige moeite voordat er een lezer gevonden was die zich door het stuk in zijn religieuze gevoelens gekwetst voelde. Eindelijk meldde zich een wachtmeester van politie uit Leipzig die verklaarde er aanstoot aan genomen te hebben. Twee gerenommeerde advocaten, die door Panizza werden verzocht zijn verdediging op zich te nemen, weigerden dit uit angst om zich zelf met de zaak te compromitteren en een derde advocaat verklaarde aan het begin van het proces dat hij slechts de formele gang van zaken wilde bewaken. Er zat voor Panizza niets anders op dan zijn verdediging te voeren. Dat deed hij allesbehalve handig. ‘Ik ben een atheïst,’ begon hij zijn verklaring tegenover de streng gelovige, ongeletterde juryleden, en benadrukte vervolgens dat het zijn uitdrukkelijke bedoeling was geweest het bij een Zwitserse uitgever gedrukte Liebeskonzil ook in Duitsland te verspreiden. Met dit laatste verspeelde hij zijn enige kans op vrijspraak, maar Panizza wenste nu eenmaal de waarheid en niets dan de waarheid te spreken en in zijn bezetenheid schuwde hij ook de rol van martelaar niet. Hij ontkende met zijn stuk religieuze gevoelens te hebben willen kwetsen en verklaarde dat het hem erom was gegaan de zonde in de wereld aan te kaarten. Zijn grote voorbeelden Luther en Ulrich von Hutten waren hem daarin voorgegaan. Het mocht hem niet baten. Hoewel een aantal deskundigen het in verklaringen voor hem opnam oordeelde de jury buitengewoon streng: een jaar geïsoleerde opsluiting zou hem wel op andere gedachten brengen. Dat met dit vonnis Panizza ten voorbeeld werd gesteld aan alle moderne denkers blijkt wel uit de woorden van de officier van justitie, die de jury opriep door het vonnis ‘de Heren Modernen te tonen dat er in Duitsland nog wetten waren die het verboden God, de religie en de heiligste gevoelens te behandelen zoals de beklaagde dat had gedaan’ en dat als de Heren Modernen vuiligheid wilden brouwen ze dat maar binnen hun eigen vier muren moesten doen.

Radicaliteit en religieus fanatisme had Oskar Panizza met de paplepel ingegoten gekregen. Al tijdens zijn jeugd in de jaren vijftig was er sprake geweest van een ‘zaak Panizza’ in verband met een strijd tussen zijn moeder en de katholieke kerk over de religieuze opvoeding van de kinderen. Op het doodsbed van haar katholieke echtgenoot had deze vrouw, die van hugenoten afstamde en protestants was gebleven, hem de toestemming ontlokt de kinderen verder protestants op te voeden. Daarmee nam zij revanche op hem voor zijn vóór het huwelijk gedane en ná het huwelijk gebroken belofte de kinderen volgens het geloof van de moeder op te laten groeien. De katholieke kerk verklaarde echter de op het doodsbed gedane toestemming voor ongeldig en riep de hulp van de rechter in om in het geschil met Mathilde Panizza te beslissen. Hoewel zij tot de hoogste instanties tegen de voor haar negatieve beschikkingen in beroep ging - zelfs koning Maximiliaan moest eraan te pas komen - kreeg de rijke hotelbezitster uit Bad Kissingen haar gelijk niet. Toch volhardde zij in de protestantse opvoeding van haar kinderen door ze jaren lang in steeds wisselende domineesgezinnen en internaten voor de arm der wet verborgen te houden, zodat uiteindelijk de katholieke kerk het maar opgaf en de kinderzieltjes als verloren beschouwde. Het godsdienstig fanatisme van de moeder en de streng piëtistische opvoeding die hem ten deel viel legden de basis voor het tussen genialiteit en waanzin balancerende denken van Oskar Panizza.

[p. 31]

Al in zijn vroegste gedichten uit hij zijn angst voor het ‘rode huis’, voor hem het symbool voor het gekkengesticht, en tegelijkertijd drukt hij zijn verlangen uit naar de vrijheid die het isolement van het rode huis voor het individu betekent. Uitgerekend deze man wordt psychiater, maar uit angst zelf gek te worden oefent hij dit beroep slechts enkele jaren uit. Hij begint te publiceren, maar klaagt voortdurend over zijn geringe bekendheid en begrijpt dat hij ‘iets confisqueerbaars’ moest maken om aan de weg te kunnen timmeren.

Middeleeuwen, folteringen

Als lid van de ‘Gesellschaft für modernes Leben’ waarin de ‘modernen’ van de jaren negentig in München waren georganiseerd hield hij in 1891 een rede over ‘Genie en Waanzin’ waarin hij de grenzen tussen normaal en abnormaal ter discussie stelde. Daarmee begaf hij zich op het gebied van wat later de anti-psychiatrie zou gaan heten. Panizza beschouwde zich zelf niet als een kunstenaar in traditionele zin, maar hij noemde zich een ‘psychopaat die slechts zijn ziel wilde openbaren’. Voor hem bestond er maar één werkelijkheid en die huisde in de geest van de mens. Al het andere was ‘buitenwereld’ en als zodanig niet interessant. Thema van de kunst moest het driftleven van de mens zijn. In dromen, fantasieën en visioenen kon de literatuur iets van die immateriële werkelijkheid openbaren. In zijn verhalenbundels Dämmrungsstücke, Visionen en Die gelbe Kröte keert hij zijn innerlijke werkelijkheid naar buiten en toont hij de ‘naakte waarheid’ van zijn ziel. In tientallen artikelen richt Panizza vlijmscherpe aanvallen op de verstarde instituties van zijn tijd, hij pleit voor een vrije seksualiteit en sympathiseert met de arbeidersbeweging en zet zich vooral in voor een modernisering van het theater, waarbij hij als een van de eersten oog heeft voor de artistieke waarde van variététheater en volksstukken. Het jaar eenzame opsluiting in de gevangenis in Amberg heeft een radicaliserend effect op de sensibele Panizza en het is nu niet meer de kerk, maar vooral de staat die hij verantwoordelijk stelt voor het kwaad in de wereld. Lang voor Foucault formuleert hij dat in vergelijking met de psychische terreur van de isolatiecel de middeleeuwse folteringen humane middelen waren in handen van de staat.

Maar niet alleen zijn inzichten, ook zijn paranoia is toegenomen. Panizza emigreert naar Zwitserland waarvandaan hij met zijn tijdschrift Zürcher Diskussionen doorgaat het Duitse Keizerrijk met kritiek te bestoken. Tot zijn ontzetting wordt hij het land uitgezet - om onduidelijke redenen maar waarschijnlijk in verband met de aanslag in 1898 op keizerin Elisabeth van Oostenrijk, die tot verscherpte maatregelen tegen verdachte buitenlanders leidde. Voor Oskar Panizza is er echter maar één verklaring voor zijn uitwijzing: de Duitse keizer Wilhelm II heeft het op hem gemunt. In Parijs schrijft de in voortdurende angst levende emigrant dan de gedichtenbundel Parisjana waarin hij de keizer voor lummel en ‘dummer Junge’ uitmaakt en hem als vijand van de mensheid en de cultuur afschildert. Opnieuw slaat de Duitse justitie toe. Er wordt beslag gelegd op zijn aanzienlijke vermogen waardoor Panizza wel gedwongen wordt naar München terug te keren, waar hem een proces wegens majesteitsbelediging wacht. Maar als statenloos geworden burger kan Panizza niet berecht worden. Dan moet er een andere oplossing komen. Het kost weinig moeite om een psychiater te vinden die Panizza voor gek verklaart. Wie ondanks een goede opvoeding keizer en vaderland beledigt moest wel als geestesziek beschouwd worden, vermeldt het deskundigenrapport, en een andere psychiater beweert dat Panizza erfelijk belast is omdat zijn hele familie geestelijk niet normaal is.

Panizza wordt van rechtsvervolging ontslagen, maar zijn vermogen blijft onder beslag. Zijn familie stelt alles in het werk om hem onder curatele te krijgen, wat in 1905 lukt. Als een opgejaagde hond zoekt Panizza zijn toevlucht uitgerekend in het ‘rode huis’ waarvoor hij zijn leven lang bang is geweest. Hij moet nog rare fratsen uithalen voordat een inrichting bereid is hem op te nemen. Pas nadat hij een paar keer in ondergoed in de straten van München is gesignaleerd en hij bij herhaling toevallige passanten agressief heeft benaderd, wordt hij in een sanatorium in Bayreuth opgenomen. Daar vervalt hij tot zwijgen, hij weigert zijn moedertaal te spreken en hij zet geen pen meer op papier. Zijn dood in 1921 wordt door niemand opgemerkt en zijn familie keurt hem zelfs geen grafsteen waardig.

Het literaire portret dat Michael Bauer van Oskar Panizza heeft geschilderd is óók het politieke portret van een tijdperk en wie geïnteresseerd is in de aloude strijd tussen geest en macht mag zich dit boek niet laten ontgaan.

■