Vrij Nederland. Boekenbijlage 1984

[p. 27]

Officieel, want alomtegenwoordig
Edmund Gosse als vader van de Engelse literatuur

Edmund Gosse: A Literary Landscape 1849-1928 door Ann Thwaite Uitgever: Secker & Warburg 567 p., f73,80
Martin Koomen

Dr. P.H. Ritter jr., jarenlang boekbespreker voor de Avroradio, werd door Menno ter Braak ooit opgesierd met het predikaat ‘alomtegenwoordig’. Ritter was immers niet alleen radiospreker, hij trad in zijn lange leven ook op als journalist, auteur, feestredenaar en dat soort dingen meer.

De Engelse literatuur heeft precies zo'n alomtegenwoordige letterkundige gekend en hij heette Edmund Gosse. Wat dr. P.H. Ritter jr. voor onze literatuur is geweest, dat was Gosse (1849-1928) voor de Engelse: ‘de officiële Engelse letterkundige’, zoals H.G. Wells hem onverbeterlijk heeft genoemd. En net als Ritters naam bij ons (het schijnt haast een daad van heiligschennis om hem zo maar neer te schrijven zonder dat ‘dr. P.H.’ en vooral dat ‘jr’.), zo heeft ook de naam van Gosse (pardon: Sir Edmund) geleidelijkaan iets, hoe moet men het noemen, een lichtelijk belachelijk tintje gekregen.

Wat Gosse betreft, gaat het daarbij nog niet eens allereerst om zijn welverdiende reputatie van onnauwkeurigheid (‘hij heeft een Gosse van zich zelf gemaakt’, zeiden ze vroeger in Oxford als er iemand een blunder had begaan, maar Gosse was dan ook geassocieerd met de universiteit van Cambridge). Het heeft vooral te maken met - ook hier - die ‘alomtegenwoordigheid’. Tientallen jaren is Gosse het prototype geweest van al die letterkundigen wier oeuvre de ontmoedigende aanblik biedt van een dikke stapel Notulen en Handelingen. Van de vele verlokkingen die een schrijverschap ten grave kunnen voeren, zijn de Genootschappen, de Commissies en de Comités niet de ongevaarlijkste. De Muze valt nu eenmaal niet op functionarissen, naar het schijnt.

Onder op het pak stoffige bescheiden dat Sir Edmund Gosse het ondankbare nageslacht heeft nagelaten mag dan nog een flinke baal gedichten liggen, er is geen sterveling meer die ze leest. En toch is Gosse als literator niet geheel vergeten. De bibliografie van zijn werken, die achterin Edmund Gosse, A Literary Landscape is opgenomen en die een kleine honderd titels omvat (veel pamfletten en losse essays, sommige privé gedrukt in een oplaag van zes of tien exemplaren), vermeldt één werk dat nog wel degelijk gelezen wordt, dat sommigen zelfs voor klassiek houden. Het betreft Father and Son: A Study of Two Temperaments, in 1907 voor het eerst verschenen en sinds enige jaren verkrijgbaar als Penguin Modern Classic.

Edmund Gosse

Kolossale vaderfiguur

Onvergetelijk in dit verslag van Gosses jeugd is allereerst het portret van de vader, fanatiek aanhanger van een buitengewoon vrome sekte genaamd de Plymouth Brethren. Het boek is vooral het relaas van de pogingen van de schrijver om zich te ontworstelen aan de verstikkende invloed van deze kolossale vaderfiguur, die als opvoeder vooral de overtuiging erin hamert dat ‘wat plezierig is verkeerd moet zijn.’

Aleister Crowley, een dichter wiens vader eveneens een Plymouth Brother was, heeft met zijn strengchristelijke opvoeding afgerekend door satanist te worden en zich onledig te houden met het opdragen van Zwarte Missen. Zo ver is Gosse niet gegaan. Zijn latere verstandhouding tot het christendom is er een van onverschilligheid geweest, soms getemperd door een vaag heimwee. Als getrouwd stel plachten Gosse en zijn gade op zondagmiddag ‘at home’ te wezen voor vrienden en kennissen en introduceś; dit moet een logische reactie zijn geweest op de barre verveling van de onafzienbaar lange Dagen des Heren uit zijn jeugd.

Het ligt voor de hand dat Ann Thwaite, schrijfster van deze nieuwe biografie van Edmund Gosse (niet de eerste, maar naar menselijke berekening wel de laatste), voor de beschrijving van de jeugd van haar onderwerp vrijelijk heeft geput uit Father en Son. Toch slaagt ze erin de visie die Gosse op zijn jeugd heeft gegeven wat bij te stellen door aannemelijk te maken dat het beeld in Father and Son iets te zwaar is aangezet in de richting van het naargeestige en ongelukkige. Minstens even opmerkelijk is haar prestatie om in de vader ‘veel beminnelijks’ aan te treffen (blz. 78). Haar gewetensvolle verslag van de pogingen van die vader om de zoon op het wel zeer smalle pad van zijn eigen sekte te houden, vormt aangrijpende, bijna pijnlijke lectuur. Nadat Edmund Gosse als zeventienjarige een baantje als ‘juniorassistent’ in het British Museum had gekregen, bleef zijn vader maar kwezelachtig zeuren in lange, bange brieven. Pas als vierentwintigjarige heeft Gosse wat afstand kunnen nemen van zijn vader en diens religieuze opvattingen en eisen. Een eerste dichtbundeltje, door diezelfde vader betaald en derhalve zwaar gecensureerd, was toen al verschenen.

Beide ouders van Edmund Gosse waren succesvolle auteurs. Zijn moeder publiceerde traktaatjes en godsdienstige versjes, Philip Henry Gosse was in zijn tijd een befaamd bioloog en heeft een hele reeks boeken op zijn naam gebracht (één ervan, Omphalos, is beroemd gebleven als poging om de bijbelse en de darwinistische gegevens over de schepping met elkaar te verzoenen: op het moment dat God hemel en aarde schiep ‘vertoonde de wereld ogenblikkelijk de structurele aanblik van een planeet waarop het leven allang bestond’). Eigenlijk stond het van het begin af aan wel vast dat Edmund hun voetsporen als publicist zou drukken: het eerste woord dat men uit de mond van dit opmerkelijke ventje vernam zou ‘boek’ geweest zijn.

Als jongeman hoopte Gosse een reputatie als dichter te zullen verwerven, maar zijn schrijverschap is om zo te zeggen in de schaduw gebleven van zijn lezerschap. Hij werd inderdaad een beroepslezer, een opinievormer in de literatuur, en niet alleen de Engelse literatuur. Het hoort tot zijn verdiensten dat hij in Engeland de studie van de Scandinavische letteren heeft bevorderd en daar bij voorbeeld als eerste op de betekenis van Henrik Ibsen heeft gewezen - en dit alles nog wel terwijl zijn kennis van de Scandinavische talen veel te wensen overliet, zoals zijn biografe ont-

[p. 28]

hult. Voor de Nederlandse literatuur schrok Gosse trouwens evenmin terug. Zo schreef hij een inleiding bij de Engelse vertaling van Noodlot van Louis Couperus. Het stuk lijkt op een grondige vertrouwdheid met onze cultuur te wijzen, maar in een van de laconieke voetnoten die Ann Thwaite aan haar toch al zo massieve werk heeft toegevoegd, leest men dat Gosse zijn informatie uit de tweede hand heeft ontvangen, namelijk uit een in zijn archief teruggevonden brief van Frederik van Eeden.

Comités

Als criticus, maar vooral als letterkundige die zich voortdurend weerde in comités en jury's, die tussen een Anglo-Franse lunch en een Anglo-Deens diner nog juist even tijd vond om een stuk te schrijven voor de Encyclopaedia Britannica dan wel de drukproeven te corrigeren van, pakweg, een nimmer op te voeren treurspel in verzen - in al die rollen: after-dinner spreker, bibliograaf, krantenschrijver en noem maar op, is Gosse bij uitstek de ‘man of letters’ geweest. John Gross, schrijver van de zeer verkwikkelijke studie The Rise and Fall of the Man of Letters (1969), een werk dat trouwens meer dan iets anders Ann Thwaite blijkt te hebben geïnspireerd tot haar Gossebiografie, verkondigde daarin de stelling dat de ‘man of letters’ gedoemd is uit te sterven. Hij zou volgens Gross gemangeld worden tussen de massamedia met hun eis van oppervlakkige leuke praat, en aan de andere kant het universitaire bedrijf met zijn gortdroge academische studies.

Zeker is dat men zich een type als Edmund Gosse in onze tijd moeilijk kan voorstellen. Voor de kunst van de conversatie is dat méér te betreuren dan voor die van de schone letteren. ‘Als het al gezegd kan worden dat ik denk, dan is het flitsend, langs het puntje van mijn tong of pen...’ schreef hij zelf eens. Daar moet de bron liggen van zijn talent als prater en raconteur, waarvan heel wat tijdgenoten hebben getuigd, en van zijn gemakkelijke en soepele schrijfstijl, maar ook van een fatale oppervlakkigheid.

Hoe beroemd Gosse ook is geweest, hij dankte zijn faam minder aan werkelijk kritische gaven dan aan zijn ‘alomtegenwoordigheid’. Daarbij was hij erkend slordig. Misschien moet het vonnis wel luiden dat hij destijds een flink deel van zijn reputatie verworven heeft door een vernietigende aanval in het blad Quarterly Review (1886). Een zekere John Churton Collins toonde aan dat Gosses boek From Shakespeare to Pope vol fouten en slordigheden zit: in sommige volzinnen wees hij vier onjuistheden aan. Een halfjaar lang stonden de brievenrubrieken van alle kwaliteitsbladen uit die tijd bol van de betogen pro en contra de ongelukkige Gosse. Zijn reputatie was bij wijze van spreken tegelijkertijd gevestigd en blijvend geschaad.

Vijftien jaar na dit voorval zette Gosse zich af tegen de tendens in Victoriaanse biografieën om de daarin beschreven levens mooier te maken dan ze geweest waren, waardoor het ‘steeds moeilijker (werd) om de waarheid te vernemen over een vooraanstaand persoon, als die waarheid op enigerlei manier als onwaardig kon worden beschouwd’. Een prachtig credo. Des te wonderlijker is het dat Gosse in zijn biografie van Algernon Charles Swinburne (1917), in feite tot op heden de standaardbiografie van de dichter, met opzet enkele vitale feiten met betrekking tot diens leven uit de tekst heeft geweerd. Het gaat om Swinburnes drankzucht, en om het feit dat hij graag bordelen bezocht teneinde zich door de vrouwen te laten afranselen. Deze gegevens belandden in een apart dossier, dat door Gosse werd voorzien van het opschrift Confidential Paper on Swinburne's Moral Irregularities en door hem vervolgens aan het British Museum in bewaring is gegeven.

Mevrouw Thwaite onthoudt zich van commentaar op deze aanpak, ze vermeldt alleen de ‘algemene opvatting’ onder de vrienden die van het geheim wisten, dat Gosse juist had gehandeld. Dit stemt niet helemaal overeen met wat men hierover leest in Swinburne; A Critical Biography (1968), een boek van Jean Overton Fuller, waaruit blijkt dat bij voorbeeld William Rossetti, een vriend van zowel Swinburne als Gosse, zich voor publikatie heeft uitgesproken. Bij Fuller valt ook te lezen dat ‘maar een handvol mensen’ van Gosses bevindingen over Swinburnes ‘morele onregelmatigheden’ heeft mogen kennisnemen. Niettemin is bekendheid met de desbetreffende feiten bijzonder nuttig voor wie uit is op inzicht in de persoonlijkheid van de dichter, en in zijn poëzie, met haar donkere ondertonen van lust en pijn.

Toch kan men - gelukkig maar - niet zeggen dat Ann Thwaite haar Gosse heeft willen sparen. Ze toont hem integendeel onbekommerd met al zijn twijfelachtige kanten, volgens de procedure die hij zelf ooit aanbeval. Het lijkt of zich opnieuw de paradox heeft voorgedaan dat Gosses fouten en zwakheden hem uiteindelijk vooral te stade zijn gekomen: nu, zesenvijftig jaar na zijn dood, hebben ze een zeer competente biografe vertederd.

Het mooiste is dat de lezer iets dergelijks ervaart. Men voelt zelfs niet de behoefte om Edmund Gosse de woorden na te dragen die hij als oude man uitte: ‘Als Ulysses werkelijk een werk van distinctie is, dan heb ik vergeefs geleefd.’ Tenslotte was hij eerder Yeats behulpzaam geweest - op diens verzoek - toen deze dichter zich inspande om James Joyce een sommetje geld te bezorgen uit het Royal Literary Fund. Want natuurlijk, ook in dat potje hield hij een vinger.

Het is precies Gosses alomtegenwoordigheid, in combinatie met de schijnbaar onafzienbare periode die zijn loopbaan omvat - hij was een tijdgenoot van Victoriaanse giganten als Swinburne en Tennyson én van mensen die nog altijd onder ons zijn zoals de dichter Robert Graves - die maakt dat men deze stevige turf over een beetje absurde man ademloos leest.

■