Vrij Nederland. Boekenbijlage 1984

[p. 25]

Universeel op een koopje
De West- en Oostduitse uitgeverij Reclam

Boudewijn Büch
Uitgevers

Het is een onuitroeibaar misverstand dat de negentiende eeuw de koper van boeken slechts in staat stelde zware, grote, in leer gebonden boeken te kopen. Een van de grootste negentiende-eeuwse uitgeverssuccessen, Goethes Ausgabe letzter Hand, 1827-1842, verscheen weliswaar in een grote editie, maar de populairste was de zestigdelige gekartonneerde zogenaamde Taschenausgabe. Hiervan zijn tienduizenden echte of nagedrukte exemplaren over de toonbank gegaan. Het formaat was om en nabij de 11,5 × 15,5 centimeter. Het meest treft men echter de afgesneden uitgave aan, deze meet in de regel 9 × 13,5 centimeter. Goethe in pocketvorm; het maakt deze Duitse dichter voor velen hopelijk wat gewoner.

Op 10 november 1867 verschijnt het eerste deel in een ‘pocket’-reeks die tot een van de meest fascinerende uit de geschiedenis van het boek zal worden. Een dag vóór de verschijning van dit boekje was er een nieuwe copyrightwet voor de ‘Länder des Norddeutschen Bundes’ in werking getreden. Daarom kon op voor de uitgever aantrekkelijke voorwaarden als deel 1 en 2 van Philipp Reclam jun. Universal Bibliothek Goethes Faust verschijnen. Formaat 10× 14,5 cm. Prijs ‘per nummer’: ‘2 Sgr.=7 Kr. rhein.’ Dat ‘prijs per nummer’ diende men letterlijk te nemen. Soms was een boekje zo dik, dat het verscheidene nummers telde. Men diende het aantal nummers met bovengenoemd bedrag te vermenigvuldigen. Op de tiende november 1867 lagen er, voor verkoop gereed, tussen de vijfendertig en veertig andere deeltjes gereed op de magazijnstellingen van Philipp Reclam te Leipzig. De oudst bewaarde aanbiedingsprospectus (afgedrukt in Reclam, 100 Jahre Universal-Bibliothek, ein Almanach, Stuttgart 1967) geeft als nummer 40: Kleist Kätchen von Heilbronn. De boekjes waren voorzien van een papieren omslag maar allengs kon men ook luxere exemplaren, ‘Ganzleinenband’, bestellen. Pagina's waren dichtbedrukt, het papier buitengewoon slecht. Op het omslag, druk beletterd, stond een Biedermeier-achtig loofwerk waarin de tekst was gevlochten: ‘Jeder Band ist einzeln für 2 Sgr. (Silbergröschen) käuflich.’ Het omslag zou tot 1917 onveranderd blijven op de ingevlochten zin na. Deze zou op een gegeven moment niet meer van beneden naar boven lopen maar omgedraaid en nieuwe prijzen bevatten. In 1884 is de Universal-Bibliothek de tweeduizend verschillende deeltjes genaderd. Op Frans Brümmer Lexikon der deutschen Dichter und Prosaisten staat (nummer 1941-1945; 1884): ‘Jede Nummer für 20 Pfennig überall Käuflich.’ Tweeëntwintig jaar later staat er op nummer 4813-4816 nog steeds dezelfde zin: Karl Philipp Moritz Anton Reiser (1906). Waaruit blijkt dat de deeltjes buitengewoon goedkoop en stabiel van prijs bleven. Ofschoon men daarbij kan bedenken dat men uiteraard met een nummertje toevoegen, een verkapte prijsverhoging kon toepassen. Dat laatste vermoeden heb ik eens nagezocht in mijn eigen Reclam-collectie. Ik ben tot de conclusie gekomen dat het niet waar is; de deeltjes werden in de loop der decennia zelfs goedkoper.

Na de Eerste Wereldoorlog, bij gebrek aan papier en kapitaal, kostte ‘een nummer’ nog steeds maar 25 Pfennig. ‘Auf Kriegspapier gedruckt. Geheftet 25 Pfennig Grundpreis und jeweils gültigen Teuerungszuschlag,’ dat is waar. In 1917 werd het omslag veranderd. Het was wat rustiger geworden en de prijsaanduiding verdween van de voorkant. In 1936 maakte F. Häder opnieuw een ander omslag. Dit bleef tot en met 1947 in gebruik. Ondertussen was het bedrijf - dat alles in eigen hand hield; zetten, drukken, binden - tussen 1943 en 1944 met de grond gelijkgemaakt. Tussen rokende puinhopen en op half-vernietigde machines kon nummertje 7607-7609 nog nét van de persen komen: Nietzsche Briefe, ausgewählt von Max Oehler (1944). Het is gedrukt op allerarmoedigst papier. In 1946/47 werden de nog overgebleven machines door de Russische bezetter weggehaald. Met moeite kon de uitgeverij nog boekjes uitbrengen. Het laatste nummer (7923) verscheen in 1950 en toen was het voorlopig uit met de Leipziger Verlag von Philipp Reclam jun.

Oorsprong

Wat er tussen 1947 en 1958 geschiedt met Reclam is een ingewikkelde affaire van trustbeheer, internationaal recht en getouwtrek tussen de beide Duitslanden. Daarover aanstonds, maar eerst terug naar de oorsprong in de negentiende eeuw. Toen vestigde een afstammeling van de Savoyese hugenotenfamilie Reclan zich als boekhandelaar-uitgever in Leipzig. Het was Charles Henri Reclam (inmiddels met een ‘m’ geschreven) die in 1802 de basis zou leggen voor een firma die in 1945 al 280 miljoen boeken verkocht zou hebben en die Duitsland niet alleen heeft leren lezen maar ook leren denken. Want gedurende zijn hele geschiedenis zou Reclam onbekrompen basisteksten van alle mogelijke ideologieën en wijsgerige stromingen uitgeven. Voor een prijs die niemand de uitspraak kon ingeven: ‘Een boekje van Reclam kan ik niet betalen.’

Charles' zoon Anton Philipp volgde zijn vader op en kocht bij deze zaak een leeskabinet annex uitleenbibliotheek te Leipzig. Deze werd in 1837 van de hand gedaan. Op dezelfde dag (1 juli) werd de firma officieel ‘Philipp Reclam jun.’ gedoopt. De firma kocht een eigen drukkerij en hield zich de eerste decennia vooral bezig met het uitgeven van satirische, polemische en, niet in de laatste plaats, boekjes tegen Oostenrijk. Dat leidde er in april 1846 toe dat de Reclamboeken in Oostenrijk verboden werden. In 1858 verscheen er een reeks van twaalf bandjes in ‘stereotypischer Druck’. Goedkope, kleine boekjes die Anton Philipps zoon Hans Heinrich Reclam (1840-1829) uiteindelijk op het idee van de Universal-Bibliothek zouden brengen. De twaalf genoemde boekjes (het volledig dramatisch werk van Shakespeare), bracht Hans Heinrich tot het uitgeven van Shakespeare in nóg kleinere, los verkrijgbare deeltjes. Het was 1865. Twee jaar later was de Universal-Bibliothek geboren.

Van wie was nu het idee van de kleine boekjes? Zoals boven betoogd, waren de hele kleine boekjes al veel langer bekend. In Duitsland was Joseph Meyer uit Hildburghausen in 1848 de uitvinder van de Groschenbibliothek der Deutschen

[p. 26]

Classiker. Niet het formaat was zo bijzonder van deze bibliotheek (hoewel 7 bij 11,5 cm bijzonder nietig is) maar de prijs. Deze kon door Meyer zo laag worden gehouden doordat hij van elke luxe afzag. Het omslag bestond uit groen papier waarop buiten de naam van de schrijver - níet de titel van het desbetreffende boek - met vette letters de naam van de reeks stond en verder de prijs in alle mogelijke Duitse en Oostenrijkse prijzen: ‘1 gGroschen = 1¼ Silber- oder Neugr. 4½ Kreuzer = 2 Schillinge Courant.’ Meyer stelde Duitsland in staat voor een ongewoon laag bedrag een goed boek te kopen. Achterop ieder boekje stond Meyers beginselverklaring te lezen (die we moeten zien in het licht van de revolutionaire ideeën van 1848): ‘Meyer's Groschenbibliothek soll ein Werkzeug werden für die intellektuelle Emanzipation des Volks, - die Masse - Sie soll es seyn; sie wird es seyn: denn jeder Schulknabe und jedes Mädchen, jeder Lehrling, jeder Arbeiter und jeder Handwerker, jeder Bauer, selbst der Allerärmste, der täglich zwei Pfennige zur Anschaffung der Groschenbibliothek erübrigt, kann sich in Besitz bringen der reinsten Quelle des Wissens (...)’ In deze oprechte idealen, school een klein foutje. Men diende bij Meyer ten minste op één jaargang van tweeënvijftig deeltjes in de tekenen.

Die fout maakte Reclam niet. Hij nam het concept van Meyer over maar veranderde twee dingen: zijn boekjes waren iets minder armoedig en intekening was niet verplicht. Meyers Groschen-boekjes zijn ondertussen zeer zeldzaam. Dat geldt echter ook voor de eerste tientallen Universal-boekjes. De Groschenboekjes, die verschenen met op iedere titelpagina het motto ‘Bildung macht frei!’, zijn alleen al zo zeldzaam omdat de meesten eenvoudigweg in de loop der tijden verpulverd zijn. Aan dat manco zouden de Universal-boekjes tot diep in de twintigste eeuw lijden. De kwaliteit van het papier was zó slecht dat papierkenners vrezen dat de negentiende-eeuwse Universal-boekjes de eenentwintigste eeuw niet zullen halen.

Reclam werd een ongelooflijk succes. Meyer probeerde op zijn beurt Reclam weer na te apen. Hij kwam op de markt met een zeer op de Universal-reeks gelijkende Meyers Volksbücher (een pietsie kleiner van formaat maar met ongeveer dezelfde kleur en design op het omslag) die nooit écht goed heeft gelopen. Weliswaar hield Meyer voor zijn nieuwe reeks ook de prijs van 20 Pfennig aan maar zijn fondsvorming was veel zwakker. In 1898 was Meyer aan nummer 1230 toe, Reclam had er toen al een paar duizend meer op de fondslijst staan. Ten slotte versloeg Reclam de oervader van het goedkope Duitse literaire boek, Joseph Meyer, met een betere verspreiding. Omstreeks de eeuwwisseling kon men in bijkans ieder Duits gehucht voor een habbekrats de belangrijkste werken van Shakespeare, Goethe, Schiller et cetera kopen.

Innerdeutsch gehakketak

Terug naar de eerder besproken laatste dagen van de Tweede Wereldoorlog. Het trotse bedrijf lag in puin. Erfopvolger dr. Ernst Reclam probeerde onder Russisch regime nog wel wat uit te geven, maar het was hem niet naar de zin. In 1950 verlaat hij Leipzig. Zijn zuster was al in september 1947 te Stuttgart de firma Reclam-Verlag GmbH begonnen. In 1948 nam Ernsts zoon, dr. Heinrich Reclam, de leiding van de zaak van zijn tante over; de eerste zeventien Westduitse Universalboekjes begonnen te verschijnen. De firma breidde zijn activiteiten voorts uit tot kunst-en literatuurgidsen. In november 1953 vierde de firma haar 125-jarig jubileum en kon al weer bogen op 550 Westduitse Universal-nummers; 13 miljoen verkochte exemplaren.

De lezer zou op deze plaats lastig gevallen kunnen worden met juridisch bijna ondoorgrondelijke theorieën en problemen. Innerdeutsch gehakketak leidde ertoe dat er tot op de dag van heden twee firma's zijn die Brockhaus Verlag heten. Het enige verschil is de fondsvorming en het bij de DDR-Brockhaus gevoerde ‘Volkseigener Betrieb’. (VEB). Hetzelfde geldt voor Insel en voor Reclam. De Westduitse tak werd in december 1958 weer gerechtigd de oude firmanaam Philipp Reclam jun. te voeren met als achtervoegsel ‘Stuttgart’. De Oostduitse tak, sedert 1963 weer actief met een eigen Universal-Bibliothek, voert als volledige naam Verlag Philipp Reclam jun. Leipzig. (Wie zich op de hoogte wil stellen van hoe de Duitse tweedeling zijn weerslag ook kon krijgen in de uitgeverij, wordt aangeraden Arthur Hübscher Hunderdfünfzig Jahre F.A. Brockhaus [Wiesbaden BRD, 1955] te lezen.)

Beide Reclam-uitgeverijen geven meer uit dan Universal-boeken: literatuurgeschiedenissen, kunst- en reisgidsen. Indien we ons beperken tot de ruggegraat van de Reclam-fondsen, de Universal-Bibliothek, dan valt bij de Oostduitse tak een grote aandacht op voor vertalingen van Bulgaarse, Roemeense et cetera schrijvers. Ook veel marxistische klassieken en de laatste jaren zelfs heruitgaven van Freud. Interessant zijn, bij voorbeeld, de zojuist verschenen Briefe van Mussorgski en een keuze uit de geschriften en gesprekken van de schilder Max Beckmann. Reclam-DDR geeft in tegenstelling tot BRD nieuwgeschreven biografieën uit. Voor een beter begrip van de wereld achter de Oder-Neisse is de DDR-Reclam onvervangbaar en buitensporig goedkoop. Weliswaar zijn de boekjes tweemaal zo duur als in de DDR, in de oeuvrecatalogus staan steeds twee prijzen, maar ondanks dat komt men zelden boven de tien gulden. Enkele delen zijn in de catalogus voorzien van de opmerking: ‘Vertriebsrechte für die socialistischen Länder’, bij voorbeeld Walter Benjamin Allegorien kultureller Erfahrung (Katalog Reclam 1984, p. 2) doch de échte liefhebber kan voor dit boek terecht bij Boekhandel Pegasus in de Amsterdamse Leidsestraat, indien hij snel is. Deze boekhandel houdt alle DDR-Reclams in voorraad en krijgt van ieder deel dat niet voor het Westen bestemd is toch vijf exemplaren. De DDR-reeks is op dit ogenblik meer dan duizend delen groot. Veel deeltjes zijn niet meer te krijgen, herdrukken doet men in de DDR bij wijze van uitzondering. De uitvoering van de deeltjes is de laatste jaren heel behoorlijk te noemen. Men heeft in Oost-Duitsland het klassieke formaat ondertussen helemaal verlaten. Het nieuwe DDR-Reclamformaat tendeert naar de Prismaboek-grootte.

Montaigne

De Westduitse Universal-boekjes hebben nog steeds het oude formaat. Ze hebben in hun nieuwe uitvoering verscheidene kleuren: blauw (Arbeitstexte), geel (Duits), groen (annotatiedeeltjes bij klassieken) enzovoorts. De nummering is een chaos. Soms hanteert men een nummering alsof W.O. II niet heeft plaatsgevonden, soms een nieuw naoorlogs systeem. Het zal de lezer een zorg zijn; hij kan beschikken over honderden prachtdeeltjes. De Westduitse Reclam is ondertussen afgestapt van meer-nummers per deeltje. Men geeft nu één nummer met tussen vierkante haakjes een getal dat men, juni 1984, moet vermenigvuldigen met DM 2,30= f 3,55.

De Westduitse Universal-Bibliothek (UB) geeft weinig contemporaine literatuur uit. Voor de Duitse literatuur van voor 1945 is zij van groot belang. Niet alleen om dat zij boekjes bevat die nergens anders zo goedkoop maar soms elders helemaal niet meer te verkrijgen zijn. De heruitgave van August von Platens Die verhängnisvolle Gabel / Der romantische Oedipus ‘neudruk der Erstausgaben’ (nr. 118, vier prijseenheden, 1979) is zowel qua unieke heruitgave als commentaar een prachtboek. Al heel vroeg was Reclam vaak de enige die een boek in het fonds hield. Dat gold lang voor het reeds genoemde Anton Reiser van Moritz. Men komt dit boek bijna uitsluitend tegen als Reclam-uitgave. De eerste druk en andere herdrukken (1785-90; 1886 en 1959) treft men zelden aan. Een recenter voorbeeld is Ferdinand von Saar. Een ten onrechte vergeten Oostenrijks schrijver (1833-1906; kogel door de kop) die uitsluitend voortleeft doordat er van hem twee novellen als UB Nr. 8663 (1976) verkrijgbaar zijn.

Tot slot de voortreffelijke, groene reeks ‘Erläuterungen und Dokumente’. In deze reeks verschijnen commentaardeeltjes op klassieke boeken die op uitzonderlijk hoog niveau staan die speciaal voor de UB worden geschreven. In het geval van die onvermijdelijke Goethe bestaan er geen handzamere, betere en goedkopere commentaardeeltjes. Het deeltje over Die Wahlverwandtschaften is naar mijn smaak het beste dat er ooit over deze roman werd samengesteld. Boekhandel Allert de Lange aan het hoofdstedelijke Damrak is bij mijn weten de enige Nederlandse boekhandel die alle leverbare BRD-Reclampjes op de plank heeft staan. Het is een kanariegele wand vol boekjes die af en toe wordt onderbroken door een nog leverbaar deeltje in het oudbeige jasje, de groene commentaardeeltjes, de oranje vertalingen, de blauwe ‘Arbeitstexte’ of een gebonden deel.

Een van de laatst verschenen Universalboeken is het dikke (zeven prijseenheden) ‘Komm, heilige Melancholie’ Eine Anthologie deutscher Melancholie-Gedichte, samengesteld door Ludwig Völker. Een prachtige bloemlezing vol ongeluk, die de lezer even doet vergeten dat hij met het politieke fenomeen Reclam komt te staan voor de keuze: wat zal ik kopen: Montaigne Essays (Nr. 327, DDR 2.50 M; niet-socialistisch buitenland 5 M) of Montaigne Die Essais (Nr. 8305, vijf prijseenheden)? Niet alleen de titels verschillen maar ook de keuze. En zo kan de lezer kiezen uit twee deeltjes essays van Montaigne met verschillende Duitse titels. Het eerste geeft een marxistische keuze, het tweede een kapitalistische. Men kan het naoorlogse Duitsland al leren begrijpen door een bezoek aan twee hoofdstedelijke boekhandels af te leggen.

■