Vrij Nederland. Boekenbijlage 1984

[p. 17]

Christiaan jr. gerehabiliteerd
Elisabeth Keesing en het probleem van de historische roman

Constantijn en Christiaan door Elisabeth Keesing Uitgever: Querido, 228 p., f27,50
Thomas Rosenboom

Het inmiddels vrij aanzienlijke oeuvre van Elisabeth Keesing telt onder meer zes romans, een toneelstuk en twee novellen. Daarvan was De zalenman het boekenweekgeschenk voor 1960. Ze ontving verschillende literaire onderscheidingen, maar haar naam heeft nog steeds geen grote bekendheid. Haar nieuwe boek is Constantijn en Christiaan.

Constantijn de jonge hield dagboek. Het is in vier delen uitgegeven onder de titel Journalen, maar erg geliefd heeft het hem niet gemaakt. De historici van de negentiende eeuw vonden het lasterlijk en onbeschaamd, terwijl in onze eeuw Kalff jr. nog eens met Constantijn afrekende door hem ‘een man van looden onverschilligheid’ te noemen. Wat heeft Elisabeth Keesing bewogen om over juist zo iemand een boek te schrijven?

Het begon er allemaal mee, verklaart zij in het eerste, inleidende hoofdstuk, toen zij ‘uit pure nieuwsgierigheid’ eens in het dagboek wilde kijken of het niet meeviel. Zij begaf zich in de ordeloze uitgave, en al spoedig werd het haar duidelijk waarom genoemde historici weinig met Constantijn op hadden. Hij schrijft vrijmoedig over persoonlijke verhoudingen en ook over zaken van liefde, wat voor de benauwde moraal van de Victoriaanse historici uiteraard aanstotelijk of zelfs onverdraaglijk moet zijn geweest. Het ongunstige oordeel van Kalff zal wel verband hebben gehouden met het feit dat Constantijn nergens met democratische gevoeligheid reageert op de navrante tegenstellingen van zijn tijd, de tweede helft van de zeventiende eeuw. Dat is ook zo: die gevoeligheid bestond toen immers helemaal niet. Maar al verontwaardigt hij zich dan nooit over verhoudingen en toestanden die wij nu verkeerd zouden vinden, hij had wel zeker oog voor de misère die hij tegenkwam en voor het dagelijkse leven van de gewone mensen. Nu eens met frisse verwondering, maar dan ook weer vol compassie schrijft hij over de meest uiteenlopende onderwerpen. Als secretaris van de Prins veel op campagne met het leger maakt hij bij voorbeeld aantekening van een uitgeputte vluchteling of beschrijft hij de ellende van de door de eindeloze oorlogen telkens weer opnieuw geplunderde Zuidnederlandse dorpen - zij het ook dat deze bewogen notities plompverloren worden afgewisseld met de kleine feiten van alledag.

Elisabeth Keesing, foto Chris van Houts

Aangemoedigd door deze bevindingen met het dagboek maakte Elisabeth Keesing nader studie van Constantijn jr., waarbij zij zijn aandacht voor het volle leven ook bevestigd vond in zijn tekeningen, die inmiddels zijn geboekt als kunst van belang. Ze raakte zo op deze ‘Nederlandse Pepys’ gesteld dat zij eenvoudig niet meer kon nalaten over hem te schrijven. ‘Maar hoe?’ Achtereenvolgens verwerpt zij de verschillende gerede mogelijkheden, zoals het dagboek opnieuw, maar nu goed bezorgen of het vertalen in hedendaagse Nederlands, en een historische roman wil zij er nog wel het allerminst uit bewerken: ‘Nee, nee.’ Ze wijst deze laatste mogelijkheid laconiek af door op te merken dat wij de ware achtergronden van de historische feiten immers niet kennen, en raakt hiermee aan een oude kwestie die zolang de historische roman bestaat gedurig aan de orde is geweest.

Feit en fictie

Elisabeth Keesings afwijzing is op zich zelf niets bijzonders: de historische roman is al sinds zijn ontstaan een veel gewraakt genre, met name ook door zijn eigen beoefenaren. De historische roman werd pas mogelijk toen in de tweede helft van de achttiende eeuw de houding ten aanzien van de geschiedenis zich zo ontwikkelde dat het verleden als een andere wereld kon worden erkend. Doordat men de tijd begon op te vatten als een bepalende en veranderende kracht werden er op allerlei gebieden verschillen en ontwikkelingen - in de tijd - denkbaar, die men voorheen eenvoudig niet kon vermoeden. De kindertijd, bij voorbeeld, kon nu als een andere toestand worden begrepen dan de volwassenheid, wat het begin inhield van de pedagogiek, en op dezelfde manier zag men het verleden nu ook als een andere wereld dan het heden, een wereld die erom vroeg betreden en onderzocht te worden.

Bij deze ‘Eroberung der geschichtlichen Welt’ trokken literatuur en de nieuwe geschiedwetenschap zij aan zij op, of beter: zij hielden daarbij gemeenschap in de historische roman. Maar het oude lied van de liefde gaat nu eenmaal zo dat zo iets nooit lang duurt, en al gauw ontstond er tweedracht tussen de partners feit en fictie. De verhouding raakte steeds gespannener, en vanuit die situatie kon de historische roman zich, om orde op zaken te stellen, in twee richtingen ontwikkelen: de verbeelding moest inbinden, of de geschiedkundige ambitie. Die eerste ‘realistische’ variant, waarbij de historische feitelijkheid voorop werd gesteld, belandde na een aanvankelijke opgang echter in een pijnlijke crisis: in historisch opzicht bleef zij uiteraard bij de zuivere geschiedwetenschap ten achter, terwijl zij ook binnen de literatuur, als bastaard, voortdurend in opspraak is geweest. De andere variant, de historische roman als literaire vorm, had betere kansen, en bepaalt ook sinds de aanvang van de ontwikkeling het gezicht van het genre. De hoogtepunten van de historische roman, hoe instructief voor hun periode vaak ook, waardeert men toch op de eerste plaats als werken van kunst.

Beide varianten zochten dus de vijandelijkheid tussen feit en fictie te beëindigen door ze te schikken in een hiërarchische verhouding, maar de spanning tussen de twee onverzoenlijke elementen bleef sluimeren, waardoor de historische roman zijn innerlijke verdeeldheid behield. Een schrijver die er niettemin in slaagde die zeldzame vereniging tussen feitelijkheid en fictie te realiseren was Alessandro Manzoni. In 1840 voltooide hij de historische roman De verloofden, een klassiek voorbeeld, maar nauwelijks vijf jaar later betwijfelde zelfs hij, op essayistische wijze, de toekomst van het genre. Manzoni vroeg zich

[p. 18]

af of het, vanuit literair-esthetisch oogpunt, wel mogelijk zou blijven om verzonnen feiten te verzoenen met historische feiten, zeker nu de geschiedwetenschap zich zo serieus begon te ontwikkelen met eigen wetmatigheden, steeds overvloediger kennis, enzovoort. Het voortdurend aanscherpende historische besef, voorzag hij somber, zou na het heldendicht ook de historische roman wel eens geheel kunnen doen verdwijnen.

Arrangement

De historische roman, kortom, is de hachelijke verhouding tussen feit en fictie, en de schrijver ervan begint vanuit dat dilemma zijn boek te beramen. Hiervan is Elisabeth Keesing zich ten volle bewust. Uit de opzet van het boek, die uitgebreid wordt weergegeven in het eerste hoofdstuk, blijkt dat zij dit allereerste probleem niet artistiek zal gaan oplossen, zoals Manzoni, maar uit de weg wil gaan door van de fictie volstrekt af te zien en geen historische roman te schrijven. Nadat zij het onderwerp van het boek heeft vastgesteld op de vriendschap tussen Constantijn en zijn broer Christiaan, de man van onder meer het slingeruurwerk en vermaard sterrenkundige, verklaart Elisabeth Keesing niet méér te ambiëren dan deze waar gebeurde vriendschap zo volledig mogelijk te reconstrueren en na te vertellen. De broers zullen hierbij ook de gelegenheid krijgen om, door hun brieven en het dagboek van Constantijn, voor zich zelf te spreken. De schrijfster zal de feiten van de vriendschap, zoals ze verborgen liggen in deze documenten maar bij voorbeeld ook zijn op te maken uit de sneldichten van vader Huygens, die ook als dichter de actualiteit op de voet volgde, verzamelen, ordenen en van commentaar voorzien, zodat het geheel nog realistischer zal zijn dan de feiten zonder meer. Een heel enkele keer zal zij zich, als er uit het materiaal geen zekerheid meer te verkrijgen valt, een redelijke gissing permitteren, maar hierin zal zij zich zeer matigen omdat zij tenslotte toch niet méér wil doen dan ‘stukjes van een puzzel aan elkaar zetten tot een geheel’.

Deze enerzijds bescheiden, want ‘selbstlose’ opzet van het bedoelde boek, die tegelijkertijd echter ook de grootste speurzin, historisch gevoel en vertelkunst vergt, wordt door het feitelijke boek volledig gestand gedaan. Overal staan citaten, elk hoofdstuk en iedere paragraaf dragen de jaartallen van de beschreven episode, zodat men heel zeker weet: dit is een documentaire, hier wordt niets verzonnen. Toch gaat het boek de geschiedkundige studie te buiten: Constantijn en Christiaan is meer dan zo zuinig mogelijk tot verhaal verbonden feitelijkheid. Elisabeth Keesing vertelt op een toon van verstandhouding en vol sympathie over het tweetal met als creatief effect dat zij zo hun levens een spanning verschaft die niet teruggebracht kan worden tot de gebeurtenissen alleen. Het is een literaire dramatiek die het boek naar het einde draagt, veroorzaakt door het engagement van de schrijfster en bewerkstelligd door de presentatie van de gegevens: het arrangement en de stijl. Vanwege het literaire surplus doet men het boek dus niet helemaal recht wanneer men het een geschiedkundige studie zou noemen; is Constantijn en Christiaan dan toch onverhoopt de historische roman die mevrouw Keesing ‘Nee, nee’ niet willen schrijven?

‘Een historische roman speelt in het verleden’: hoewel dit criterium niet altijd zonder problemen blijft (tot hoever zal in dit verband het verleden het heden kunnen naderen, en hoe een boek te betitelen als Van Schendels Het oude huis, dat weliswaar in de zestiende eeuw begint maar wordt voortgezet tot in de eigen tijd van de auteur?), is het duidelijk dat Constantijn en Christiaan er volkomen aan voldoet. Toch is het boek geen historische roman, eenvoudig omdat het geen roman is. ‘Roman,’ zegt Vestdijk, ‘roman is zo ongeveer wat iedereen zich voorstelt als hij het woord hoort.’ Als dus een roman zo om en nabij is wat je denkt dat het is, dan is een documentaire niet een roman. Elisabeth Keesing heeft noch de feiten, noch de fictie een relatief overwicht gegund, maar zich gehouden aan de feiten alleen. Daarmee valt Constantijn en Christiaan buiten het beschreven spectrum van het genre. In deze uiterst realistische positie bevindt Elisabeth Keesing zich in het gezelschap van Hella Haasse, die over haar documentaire Bentinckboeken liever spreekt van ‘samenstellen’ dan van schrijven. Het lijkt wel alsof met Haasse en Keesing de cirkel zich sluit en Manzoni gelijk krijgt: werd de historische roman eerst mogelijk met het levend worden van het historische bewustzijn, nu schijnt datzelfde historische bewustzijn zo ver te zijn ontwikkeld en brengt het zoveel scrupules met zich mee dat de historische roman, althans voor de historici Haasse en Keesing op dit ogenblik, er door wordt uitgesloten.

■