Vrij Nederland. Boekenbijlage 1984

[p. 15]

De rekbaarheid van het modernisme
De overeenkomsten tussen Du Perron en James Joyce

Het modernisme in de Europese letterkunde door E. Ibsch en D. Fokkema Uitgever: De Arbeiderspers, Synthese - stromingen en aspecten, 376 p., f44,50
Ton Anbeek

Toen Het modernisme in de Europese letterkunde een halfjaar geleden werd aangekondigd, bevatte die tekst een intrigerend zinnetje: ‘Carry van Bruggen, Vestdijk, Ter Braak en Du Perron blijken minder uniek, maar niet minder belangwekkend te zijn.’ De vier Nederlanders zouden in een Europese context worden geplaatst, zoveel was duidelijk. De studie die nu als een kloek gebonden boek is verschenen presenteert zich dan ook als een oefening in vergelijkende literatuurwetenschap.

Dat vak heeft de laatste jaren helaas veel te lijden gehad door de expansie van haar zusterdiscipline, de theoretische literatuurwetenschap. Nu de belangstelling voor literatuurgeschiedenis toeneemt, krijgt ook de vergelijkende literatuurwetenschap meer kans, omdat ieder zinnig mens beseft dat een geschiedenis van de literatuur van ons kleine landje niet valt te schrijven zonder aandacht voor de invloed van de omringende taalgebieden. Het modernisme in de Europese letterkunde is een grensdoorbrekende studie. Het boek laat de winst, een enkele keer ook het gevaar van zo'n multinationale onderneming zien.

E. du Perron

De term modernisme wordt vaak gebruikt als verzamelnaam voor een groot aantal onderling nogal verschillende vernieuwingsbewegingen die tussen de twee wereldoorlogen het literaire leven schokten, zoals het futurisme, dadaïsme, expressionisme, surrealisme. Een overzicht van al die richtingen met hun soms naar taalgebied weer afwijkende namen vindt men bij voorbeeld in de Penguin-pocket Modernism. Ibsch en Fokkema willen aan de term een andere inhoud geven. Zij wijzen erop dat een aantal van de belangrijkste prozaïsten uit de periode 1910-1940 (Proust, Joyce, Virginia Woolf, Thomas Mann) juist niet tot een van de genoemde bewegingen (die vaak vooral de poëzie raken) gerekend kan worden, terwijl die auteurs toch allerlei kenmerken gemeen hebben.

Ibsch en Fokkema willen laten zien hoe deze schrijvers, zich afzettend tegen het naturalisme/realisme, tot vergelijkbare resultaten komen. Het in kaart brengen van die overeenkomsten is het doel van hun onderzoek.

Robert Musil

Wat kenmerkt nu de modernistische auteur? In de eerste plaats: hij zet zich af tegen het realisme van zijn voorgangers. Waar de realistische schrijver gelooft in de mogelijkheid om de wereld natuurgetrouw weer te geven, is de modernist er zich van bewust dat hij alleen een voorlopige, fragmentarische interpretatie van de werkelijkheid kan geven. Zijn visie is nooit meer dan een hypothetische constructie. Vaak wordt er in het modernistische kunstwerk ook over die voorlopigheid gefilosofeerd, wat deze boeken een uitgesproken intellectualistisch karakter geeft. De modernist heeft dan ook een grote voorkeur voor beschouwende genres als de brief, het dagboek, het essay; schrijft hij een roman, dan vervagen daarin de grenzen tussen roman en essay. Een gevolg van zijn kritische instelling is ook dat de modernistische schrijver zich niet graag onvoorwaardelijk politiek engageert. Hij koestert zijn afstandelijkheid; intellectuele mobiliteit, twijfel en ironie zijn modernistische sleutelbegrippen. Zeer wantrouwend staat de modernist tegenover de taal: taalgebruik kan verhullen, verstarren, vastpinnen wat in principe vloeiend en dynamisch zou moeten blijven.

Thomas Mann

Hoezeer de taal misleidend kan zijn, blijkt bij voorbeeld uit de vorige alinea. Want bij mijn portrettering van ‘de’ modernist, lijkt het iemand die men bij wijze van spreken in levenden lijve zou kunnen ontmoeten. In werkelijkheid gaat het natuurlijk om een constructie: schuift men alle overeenkomstige kenmerken bij elkaar, dan ontstaat dit ‘profiel’.

Het fascinerende van Het modernisme in de Europese letterkunde is dat het auteurs met elkaar in verband brengt die op het eerste gezicht nogal verschillend zijn (Du Perron en Italo Svevo, James Joyce en Thomas Mann, André Gide en Carry van Bruggen). Natuurlijk is het dan de taak van de lezer om uit te maken of de onderzoekers er werkelijk in slagen de behandelde auteurs binnen het profiel te passen. Blijft er niet ergens een arm of been buiten het portret steken? Is met het aanwijzen van de modernistische kenmerken iets essentieels over het werk van een bepaalde schrijver gezegd, of raakt het mogelijk alleen de oppervlakte? Het is aardig dat eens na te gaan bij de eerder genoemde Nederlandse auteurs: Carry van Bruggen, Vestdijk, Ter Braak en Du Perron.

James Joyce

Du Perron als modernist

De behandeling van Het land van herkomst laat de voor- en nadelen van deze comparatistische aanpak goed uitkomen. Het valt Fokkema niet moeilijk modernistische trekken in dit boek aan te wijzen. De weerstand die deze ‘anti-roman’ ontmoette, is kenmerkend voor het onbegrip waarmee ook andere modernistische teksten werden bejegend. Ook wat Fokkema zegt over de merkwaardige vroege novellen van Du Perron is verhelderend. En toch bevredigt zijn ‘modernistische interpretatie’ van Het land van herkomst mij niet helemaal. Bulhof heeft in zijn Synthese-boekje over die roman mijns inziens overtuigend aangetoond dat één thema de schijnbaar losse ordening van de hoofdstukken verbindt, namelijk dat van de trouw: trouw aan het verleden, aan vrienden, aan de geliefde, aan zich zelf. Bulhof noemt dit grondmotief ‘ietwat ouderwets’; een romanfiguur als Héverlé (waarvoor André Malraux model stond) houdt er een heel wat relativerender visie op na. Kan men nu Het land van herkomst een modernistische tekst noemen als de kern ervan, de trouw, zo on-modern is? De trouw die in Het land van herkomst wordt beleden, staat ook in scherp contrast met theorieën als die van Gide, die de ‘acte gratuit’ verde-

[p. 16]

digt. Zijn Gide en Du Perron dan toch beide ‘modernist’? Wordt het begrip daarmee niet al te zeer uitgerekt?

De behandeling van Vestdijk is wel heel summier en men gaat voorbij aan zijn opstel ‘Het pernicieuze slot’ waarin het onnatuurlijke van elke romanconstructie wordt benadrukt: het volle leven is nooit weer te geven. Van Ter Braak worden vooral zijn twee curieuze romans besproken. Fokkema's ‘modernistische interpretatie’ zal hopelijk de discussie over die merkwaardige teksten (beide herdrukt in de Salamander-reeks) stimuleren. Andere aspecten van Ter Braak worden alleen aangestipt, wat begrijpelijk is in een studie die toch al een respectabele omvang heeft gekregen. In ieder geval kan men Ter Braaks argwaan tegenover de ‘grammatica’ makkelijk in een modernistisch kader plaatsen; datzelfde geldt voor zijn ironie.

Problematisch is de behandeling van de door Ter Braak bewonderde Carry van Bruggen. Een boek als Eva stelt, net als Het land van herkomst, de vraag hoe rekbaar het begrip modernisme is als zowel deze roman van de ernstige, tobbende schrijfster als het baldadige werk van Gide of het door en door ironische oeuvre van Thomas Mann erdoor worden gedekt. Al deze gevallen roepen de vraag op of door deze modernistische lezing bepaalde essentiële verschillen niet te zeer worden gladgestreken. Enigszins verontrustend lijkt me dat een kwestie waar men zich in de jaren dertig in Nederland nogal druk over maakte, de Vorm of Vent-antithese, binnen de modernistische benadering helemaal wegvalt. Want zowel een werk waarin de persoonlijkheid van de auteur sterk op de voorgrond treedt (de vent), als een tekst die zich zo ‘onpersoonlijk’ mogelijk voordoet, worden door Ibsch en Fokkema ‘modernistisch’ genoemd. Het lijkt me minder gelukkig als zulke dominante verschillen naar de achtergrond verdwijnen. Deze kritische kanttekeningen (die in een bespreking gauw lijken te overheersen, omdat een bezwaar nu eenmaal moet worden toegelicht) nemen niets weg van mijn bewondering voor dit boek. Het is een boeiende poging om greep te krijgen op de overeenkomsten tussen een aantal van de belangrijkste twintigste-eeuwse Europese schrijvers. Ook waar het tot tegenspraak prikkelt, stimuleert het daardoor al een zinnige discussie over die auteurs. Een boek dus om elke literatuurliefhebber aan te raden?

Code

Jammer genoeg niet, want deze studie is geschreven in het jargon van die tak van de literatuurwetenschap die zich bedient van termen uit de semiotiek. De modernistische ideeën heten dus elementen van een ‘modernistische code’. Fokkema en Ibsch zullen ongetwijfeld op de vraag of het nodig was hun boek zo ingewikkeld te maken, antwoorden: wetenschap vereist precisie, vaktaal legt begrippen ondubbelzinnig vast. Toch kan men hier zijn twijfels hebben.

Wat betekent het dat bepaalde schrijvers een modernistische ‘zendercode’ hanteren? Dat ze allemaal dezelfde codeermachine in hun hoofd hebben? Natuurlijk niet. Het gaat in de eerste plaats om kenmerken die door onderzoekers in teksten worden opgemerkt, kortom: om interpretatie. Nu laat zo'n interpretatie vrijwel altijd ruimte voor andere invalshoeken. Een simpel voorbeeld: Proust, een door Ibsch als modernist behandelde schrijver, figureert in het boek van Dresden over Symbolisme dat in dezelfde Synthese-reeks verscheen als... symbolist. Dresden en Ibsch zijn gekwalificeerde onderzoekers, allebei hebben ze hun gelijk. De conclusie kan alleen maar zijn dat er in het werk van Proust symbolistische én modernistische elementen zijn aan te wijzen. Anders gezegd: het werk leent zich zowel voor de ene als de andere lezing. Vergelijkbare opmerkingen zijn er ook te maken over Het land van herkomst: modernistische kenmerken, ongetwijfeld, maar daarnaast die ‘ouderwetse’ trouw. Of Eva van Carry van Bruggen: modernistische aspecten, maar niets van de ironie van Mann of speelsheid zoals bij Gide. Kortom, deze auteurs zetten zich allemaal af tegen de realistische traditie, maar hun resultaten verschillen te veel om een star begrip als ‘zendercode’ te rechtvaardigen. Als er overeenkomsten bestaan, dan worden die in de eerste plaats aangewezen door de onderzoekers (soms, niet altijd, in navolging van toenmalige critici). Juist het hypothetische karakter van dergelijke overeenkomsten wordt door de rigide terminologie verhuld.

In de literatuurwetenschap is het hanteren van het begrip ‘code’ allerminst onbestreden gebleven. Sommigen zien er niet meer in dan een misleidende metafoor en Het modernisme in de Europese letterkunde heeft mij niet overtuigd van de zinnigheid ervan. Waar de winst dubieus blijft, is het verlies helaas duidelijk genoeg: het jargon kan gemakkelijk als struikelblok fungeren (vooral omdat het in het eerste hoofdstuk het ‘ergst’ is). Een Synthese-boek richt zich niet uitsluitend tot vakgenoten, en zeker een studie als deze, die zoveel taalgebieden bestrijkt, moet in principe een breed publiek van belangstellende lezers kunnen vinden. Onthullend genoeg verdwijnt het jargon vrijwel als de onderzoekers schrijven over een auteur die hen na aan het hart ligt: Fokkema in een verhelderend hoofdstuk over Svevo, Ibsch als ze de subtiliteiten van Doktor Faustus analyseert.

Het bezwaar laat zich nog op een andere manier formuleren. In het eerste hoofdstuk maken de twee onderzoekers duidelijk kenbaar hoezeer zij zich kunnen vinden in de taalkritiek van de modernistische auteurs. Ik citeer: ‘Aan de zuivering van bedorven taalgebruik heeft iedere samenleving die zich niet bij voorbaat op één voorstelling van zaken - één ideologie - heeft vastgelegd, behoefte. Naar onze mening ligt de maatschappelijke relevantie van de literatuur - en daarmee ook haar kracht - in de rol van katalysator die zij in het algemene communicatieproces vervult.’ In de laatste zin wordt het belang van literatuur in het algemeen gekoppeld aan de mogelijkheid om verstarrend taalgebruik te doorbreken. Er ligt iets bitter-ironisch in het feit dat een studie waarin zoveel over taalkritiek en ironie wordt gesproken, zelf is vergeven van een jargon dat door iemand als Ter Braak ogenblikkelijk als ‘moderne scholastiek’ zou zijn ontmaskerd. Met andere woorden: wat doodzonde dat dit boek over het modernisme niet wat meer in modernistische geest geschreven is.

■