Vrij Nederland. Boekenbijlage 1984

[p. 13]

De politiek van de domheid
Barbara Tuchmans geschiedenis van de houthoofdigheid in de politiek

The March of Folly From Troy to Vietnam door Barbara W. Tuchman Uitgever: Michal Joseph, 427 p., f 66,20 Importeur: Nilsson & Lamm
Aad Nuis

Er valt veel kwaads te zeggen over de heren die in de tweede helft van de achttiende eeuw het Britse parlement bevolkten - maar spreken, dat konden ze. Ik zou het gezicht van Dolman wel eens willen zien als hij plotseling zo'n redenaar in zijn klasje zou krijgen. Dat was nog iets anders dan eenmaal per jaar een grap over Jan Splinter. Edmund Burke bij voorbeeld was niet alleen een politiek denker van de eerste orde, hij was ook een parlementariër die het prachtig kon zeggen, en dat zonder ophouden deed. Zijn pathos kon ijzervreters tot tranen drijven, zijn hoon was verschrikkelijk, zijn humor deed ook de mikpunten van zijn spot voortdurend in lachen uitbarsten. Daarbij wond hij zich veelal zo op dat zijn vrienden hem aan zijn jaspanden moesten vasthouden.

En hij was de enige niet. Charles Townshend, de man die misschien meer dan enig ander gedaan heeft om de Amerikaanse koloniën naar de onafhankelijkheid te drijven, de man ook die doorging voor de pienterste kerel in Engeland zoals de Schot David Hume niet zonder droge ironie van hem zei, kon zelfs een magnifieke speech houden als hij dronken was, wat niet zelden voorkwam. Ook de toevallen waaraan hij leed hielden hem niet tegen: hij viel neer, stond weer op en donderde voort of er niets aan de hand was.

De grootste spreker van allen was zonder twijfel de oude William Pitt. Die maakte er een hele voorstelling van, altijd in vol ornaat en met de staatsiepruik op; dat hij kwam binnenstrompelen op de dikke enkels van de zware jichtlijder, zal dat alleen maar indrukwekkender hebben gemaakt. Net als de anderen hield hij zijn toespraken uit het hoofd, al probeerde hij een bijzondere vondst wel eens van tevoren op papier uit, en hij gebruikte er alle gebaren en stembuigingen van het theater bij. Als hij fluisterde kon zijn stem tot op de achterste banken verstaan worden, en op volle sterkte kon je hem ook in de wandelgangen en op de benedenverdieping horen. Hij sneuvelde ook haast letterlijk in het debat. Ofschoon hij steeds gefulmineerd had tegen de anti-Amerikaanse politiek van de regering, kon hij de volledige onafhankelijkheid van de koloniën niet verkroppen toen die door zijn vrienden in de oppositie ten slotte werd voorgesteld. Nog één keer sleepte hij zich naar het parlement, ondanks die eeuwige jicht en steeds diepere depressies. Maar zijn stem begaf het, hij stortte ter aarde, en drie weken later was hij dood, nadat hij zich op zijn sterfbed uit de Ilias de dood van Hector had laten voorlezen.

Barbara Tuchman

Maar al deze welsprekendheid en het esprit, de intelligentie en de politieke wijsheid die er vaak in opgeslagen waren, verhinderden niet dat dit briljante gezelschap erin slaagde, in nog geen twintig jaar door verregaande kortzichtigheid een wereldrijk uit hun handen in stukken te laten vallen. In 1760 was er in de Amerikaanse koloniën nog niemand die zelfs maar over onafhankelijkheid peinsde, in 1780 was het gebeurd. Door een combinatie van even bazige als futiele belastingmaatregelen en het onvermogen ze uit te voeren had Engeland zijn rijkste wingewest verspeeld en zijn energiekste landgenoten tot buitenlanders gemaakt, bondgenoten bovendien van de net verslagen aartsvijand Frankrijk, die daardoor weer de overhand had gekregen. De blunder leek in die tijd nog erger in zijn gevolgen dan hij achteraf is gebleken. Dat Engeland in de negentiende eeuw de schade ruimschoots goed zou maken, was nog niet te voorzien. ‘We zullen gereduceerd worden tot een miserabel eilandje, van een machtig wereldrijk zullen we afzinken tot een even onbeduidend land als Denemarken of Sardinië,’ klaagde Horace Walpole in een brief; ‘Frankrijk zal ons hooghartiger de wet voorschrijven dan wij het ooit aan Ierland hebben gedaan!’ Van het begin af aan was er vol vuur en geest tegen de dreigende blunder gewaarschuwd, onder anderen door Burke en Pitt. Hoe kon het dan dat hij toch werd begaan?

Stommiteiten

Het Engelse regeringsstelsel was niet ideaal. De samenstelling van het parlement had meer met protectie te maken dan met de representatie, - maar het is zeer de vraag of een zuiverder weerspiegeling van de volkswil geleid zou hebben tot minder geringschatting van de Amerikanen. Belangrijker was waarschijnlijk de omstandigheid dat het kabinet geheel uit adelijke amateurs placht te bestaan, met gewoonlijk minstens evenveel oog voor hun veelomvattende particuliere besognes en geneugten als voor de staatszaken, terwijl daaronder nog allerminst sprake was van een gedisciplineerde ambtelijke bureaucratie. Maar wie zulke systeemgebreken wil laten opdraaien voor het debâcle, moet er eerlijkheidshalve wel bij zeggen dat Engeland onder hetzelfde systeem kort tevoren tot eerste wereldmacht was uitgegroeid, en korte tijd later glansrijk de Napoleontische oorlogen doorstond. Een toevallige samenloop van omstandigheden en persoonlijkheden dus?

Barbara Tuchman heeft in haar nieuwe boek, The March of Folly, weinig geduld met dergelijke verklaringspogingen. De historische stommiteit van de Engelse regeerders uit die jaren moet verklaard worden uit hun stommiteit - dat is haar eenvoudige stelling. De macht der domheid, zo kan haar titel waarschijnlijk het best worden vertaald. Domheid is een gesel die de mensheid de geschiedenis door heeft geteisterd; bestuurders zijn er gemeenlijk nog vatbaarder voor dan gewone mensen. In hen wordt de domheid tot domheidsmacht. Haar boek is een poging die bijzondere regeerdersstupiditeit te omschrijven en met historische voorbeelden toe te lichten. Het is een dik boek, maar het had helaas nog veel dikker kunnen zijn.

Tuchmans begrip folly is niet helemaal hetzelfde als domheid. Er zit iets van gekte in, als in dwaasheid of de zotheid waarvan Erasmus de

[p. 14]

lof zong. Ze wil er politiek handelen mee aanduiden dat evident strijdig is met het landsbelang. Maar omdat ze daarbij niet alleen uitgesproken dolzinnigheid maar ook boosaardige en verraderlijke motieven en zelfs het moeras van de dubbelhartigheid buiten beschouwing laat, komt het in de praktijk toch op eenvoudige domheid neer. Ze heeft het graag over ‘woodenheadedness’, stijfkoppigheid: de neiging van machthebbers zich door feit noch argument van een eenmaal ingeslagen weg te laten afbrengen. Eerst gaat Tuchman kort in op een paar klassieke voorbeelden van de kwaal: het paard van Troje, dat door de Trojanen zonder nader onderzoek de stad werd binnengesleept ondanks de waarschuwingen van Laocoön en Cassandra; het geval van koning Rehobeam, zoon van Salomo, die door zijn arrogante optreden tien van de twaalf stammen Israëls voorgoed zijn rijk uitjoeg; het geheimzinnige, misschien toch niet alleen door eenvoudige domheid te verklaren, verlamde gedrag van Montezuma, heerser der Azteken.

Maar veruit het grootste deel van het boek gaat op aan drie gedetailleerde studies van politieke domheid in het groot. Voorwaarden bij de selectie waren voor Tuchman dat de blunder al in de eigen tijd door sommigen als blunder werd herkend - anders zouden we onze maatstaven geforceerd aan het verleden opleggen - dat er een redelijk alternatief voorhanden was, en dat een hele regerende groep de blunder beging - niet één loslopende heerser, anders zou het al te makkelijk worden. De eerste studie gaat over een zestal renaissancepausen, die tussen 1470 en 1530 door extreme wereldsheid de splitsing van de kerk over zich afriepen. De tweede betreft, zoals gezegd, de manier waarop Engeland Amerika kwijtraakte. De derde behandelt de Amerikaanse Viëtnam-politiek.

Sermoen

De verdiensten van Tuchman zijn ook in deze studies weer duidelijk aanwezig: een briljante stiliste of denkster is zij niet, maar ze verstaat de kunst een massa feiten zo ordelijk te rangschikken dat er een vlot leesbaar, overzichtelijk verhaal ontstaat dat niettemin evenwichtig is en dat in zijn streven naar eenvoud de raadselachtige ingewikkeldheid van de geschiedenis niet al te zeer geweld aandoet. Vooral het hoofdstuk over de welbespraakte Engelsen die zich zo op Amerika verkeken vond ik boeiend. Het verhaal over de pausen graaft niet erg diep, en viel me wat tegen na Tuchmans grote en verrassende studie over één eeuw eerder in The Distant Mirror. De samenvatting van de Viëtnamese ellende is competent in zijn heldere beknoptheid, al voegt zij geen nieuws toe aan het vele dat daarover de laatste jaren is geschreven.

Maar hoe deugdelijk de onderdelen ook zijn en hoe sterk de centrale these over de domheidsmacht ook lijkt, het boek als geheel is een teleurstelling. De vraag is hoe dat komt. Om te beginnen is het altijd riskant een geschiedverhaal tot een centrale stelling te herleiden. Het wordt dan al gauw een preek, met toepassingen. Vruchtbaarder is de omgekeerde weg, die bij voorbeeld in The Distant Mirror wordt gevolgd. Daar zit ook wel een vergelijking met het heden en een lesje voor de toekomst onder, maar de hoofdzaak is juist dat de werkelijkheid van het verleden ons aan het eind gevarieerder en ingewikkelder voorkomt dan aan het begin.

Gaan we ervan uit dat Tuchman nu eenmaal haar sermoen wilde afsteken, dan had ze toch minstens haar voorbeelden wat verrassender kunnen kiezen. De lezer kijkt er niet van op dat haast spreekwoordelijke gevallen van regeerdersdomheid na haar analyse inderdaad gevallen van regeerdersdomheid blijken te zijn geweest. Het zou nog iets anders zijn als ze deze gevallen te lijf was gegaan met honende verontwaardiging, in een stijl die men als het ware bij de jaspanden zou moeten vasthouden, maar dat ligt niet in haar aard. Ze blijft op haar eigen evenwichtige manier de overbekende weg verkennen.

Juist daardoor wordt ook duidelijk dat haar stelling over de domheid van de grote verliezers wel erg oppervlakkig is. Interessant wordt het pas als we er iets aan toevoegen dat Tuchman in haar boek niet opmerkt, namelijk dat de grote winnaars dom zijn op haast precies dezelfde manier. Elke politicus vormt zich uit de chaos van informatie een visie op de werkelijkheid; die visie betekent onvermijdelijk dat hij aan bepaalde feiten en samenhangen meer waarde toekent dan aan andere. Als hij bovendien op de werkelijkheid invloed wil uitoefenen. - en dat is zijn werk - dan zal hij zich niet zo gauw van zijn visie laten afbrengen. Met andere woorden: een zekere mate van houthoofdigheid is noodzakelijk voor het doeltreffend bedrijven van politiek. Wie elke dag opnieuw zijn uitgangspunt aanpast aan het laatste nieuws, kan beter een ander vak kiezen. Journalist misschien, of historicus.

Het is ook helemaal niet zeker dat winnaars zelfs maar gradueel wendbaarder, intelligenter of ruimer van geest zijn dan verliezers. Winnaars hebben meer geluk gehad, dat is het enige wat er met zekerheid over te zeggen valt. De oude Pitt was een weergaloze stijfkop, die alles altijd beter wist dan ieder ander, zijn zoon de jonge Pitt werd door Hazlitt beschreven als een toonbeeld van op niets gebaseerde obstinaatheid, Winston Churchill was van hetzelfde laken een pak. Hadden ze hun oorlogen verloren, dan zouden ze perfect illustratiemateriaal voor dit boek zijn geweest; al die pausen en presidenten zouden ernaast tot twijfelgevallen zijn verbleekt. Maar ze wonnen alle drie hun oorlog. Daardoor zijn ze nu geen historische domoren, maar toonbeelden van karaktervastheid.

Bij iedere volgende crisis in de historie staan nieuwe stijfkoppen tegenover elkaar. De soepele hoofden staan langs de kant. De geschiedenis oordeelt achteraf, maar voor morgen heb je niets aan die oordelen als je wilt uitmaken welke stijfkop de domoor zal blijken, en welke de volhouder die wint. Misschien dat er uit de visies van het verleden iets te leren valt, maar niet uit de mate van hardnekkigheid waarmee er door deze en gene aan werd vastgehouden.

Tuchman, die dit probleem niet onderkent, is iets optimistischer. Ze weigert toe te geven dat Coleridge gelijk heeft als hij de geschiedenis een lantaarn op de achterplecht noemt, al aarzelt ze bij het trekken van meer positieve conclusies. Heel terloops heeft ze, in het hoofdstuk over het verlies van Amerika door Engeland, dan al een aardige proef op de som gegeven.

Er zat namelijk nog een bijzonder personage in dat welbespraakte parlement. Een groot historicus, de grootste van alle misschien, en bovendien gespecialiseerd in de ondergang van wereldrijken: Edward Gibbon. Welk standpunt nam hij in? Hij was een gedwee volgeling van de regering die zo stom bezig was Amerika weg te gooien. Wel schreef hij thuis op dat ‘de denkende vrienden van de regering bepaald niet optimistisch zijn.’ Heel verstandig, ook tegenwoordig zijn zulke verstandige backbenchers nog bij bosjes te vinden trouwens, bij elk probleem dat zich voordoet. Maar schieten we er iets mee op? Dat bedoel ik.

■