Vrij Nederland. Boekenbijlage 1984

[p. 11]

Geraffineerd spel van goed en kwaad
Mario Vargas Llosa en de tragiek van Zuid-Amerika

De oorlog van het einde van de wereld door Mario Vargas Llosa Vertaling: Mariolein Sabarte Belacortu Uitgever: Meulenhoff, 703 p. geb. f 85, - ing. 2 dln f 34,50 en f29,50
Maarten Steenmeijer

Enkele weken geleden stond er in de Volkskrant bijna achteloos weggedrukt onder aan de voorpagina een bericht met de kop: ‘Honger eiste tien miljoen levens. Nieuw rapport over droogte in Noordoosten Brazilië’. Een gebied waar 36 miljoen mensen wonen, waarvan ruim een kwart binnen vier jaar door de droogte sterft, welke Nederlander kan zich daar een voorstelling van maken?

Het Noordoosten van Brazilië met Bahía als hoofdstad was tijdens de Portugese kolonisatie lange tijd het belangrijkste gebied van Brazilië, vooral dank zij de opbrengsten van de suikerrietplantages aan de kust. Omstreeks 1750 verplaatste het politieke, economische en culturele centrum zich naar het zuiden (Rio de Janeiro), niet in de laatste plaats dank zij de aldaar verbouwde koffie, waarnaar de vraag in de loop van de achttiende eeuw een explosieve groei had doorgemaakt. Bahía verhuisde naar het tweede plan en de binnenlandse sertões werden nog desolater.

In deze eindeloze, achterlijke, droge sertões speelt De oorlog van het einde van de wereld, de tweedelige roman van de Peruaan Vargas Llosa. Het verhaal is gebaseerd op de historische gebeurtenissen die aan het einde van de vorige eeuw aan even onverwachte als ingrijpende politieke en intellectuele crisis teweegbrachten in Brazilië. Deze ongelooflijke maar waar gebeurde geschiedenis begint omstreeks 1870. De Raadgever, een zonderlinge profeet met een ascetische levenswijze, trekt van dorp tot dorp en verhaalt in heldere taal van het einde van de wereld en het Laatste Oordeel. Geïnspireerd door zijn preken knappen de arme dorpsbewoners hun kerken op en fleuren ze hun verwaarloosde kerkhoven op. Velen sluiten zich aan bij zijn gevolg, waaronder de beruchtste rovers en moordenaars van de caatingas (de onherbergzaamste delen van de sertões).

Vargas Llosa, foto Kippa

In 1889 wordt keizer Dom Pedro II zonder bloedvergieten op de boot gezet en wordt Brazilië een republiek. Als deze verandering eindelijk de dorpen bereikt die de Raadgever frequenteert, dan integreert deze de staatkundige veranderingen onmiddellijk in zijn profetieën. De republiek kan met zijn burgerlijk huwelijk, zijn belastingen, de invoering van het decimale stelsel en volkstellingen niets anders zijn dan het werktuig van de duivel. De Antichrist is gekomen, het einde van de wereld zal niet lang meer op zich laten wachten. Slechts enkele uitverkorenen zullen gered worden. De Raadgever en zijn gevolg installeren zich in het gehucht Canudos, waar zij de onafwendbare loop der gebeurtenissen afwachten: ‘In 1896 zouden er duizenden kuddes van het strand naar de sertão snellen en de zee zou sertão worden en de sertão zee. In 1897 zou overal in de woestijn gras groeien, herders en kuddes zouden zich mengen en vanaf dat tijdstip zou er maar één kudde en één herder zijn. In 1898 zouden er meer hoeden maar minder hoofden zijn, en in 1899 zouden de rivieren rood worden en een nieuwe planeet zou door het heelal koersen.’ Ondertussen bouwen ze een tempel en zien kans een op ruilhandel gebaseerde samenleving op te bouwen die zich zelf weet te bedruipen. Het gehucht trekt duizenden mensen aan en verandert in een dorp van tussen de 25.000 en 30.000 inwoners.

Deze staat in een staat wordt door de autoriteiten beschouwd als een broeinest van republikeins verzet waar afvalligen in promiscuïteit leven. In de herfst van 1896 (!) trekt een expeditie van honderd man naar Canudos. Ze zullen het dorp nooit bereiken. De soldaten blijken niet opgewassen te zijn tegen de gedrevenheid van de yagunzos (de opstandelingen), die bovendien het woestijnachtige landschap op hun duimpje kennen. Er volgen nog drie expedities (met steeds meer manschappen en wapens) voordat de yagunzos bijna allemaal gedood zijn en Canudos met de grond gelijk gemaakt is.

Expedities

Een groot gedeelte van De oorlog van het einde van de wereld beschrijft de afmattende expedities naar Canudos en de strijd tegen de yagunzos. Belangrijker en ook boeiender dan de talrijke strijdverslagen is de sfeer van ontreddering onder de militairen die Vargas Llosa weet te scheppen. Niet alleen het fanatisme van de yagunzos speelt hen parten, maar ook de onherbergzaamheid van het land (het klimaat, de slechte wegen), de slechte voorzieningen (voedsel, medicijnen) en de logge tactiek van de militaire leiders.

In tegenstelling tot het polemische Os sertões van ooggetuige Euclides da Cunha, het boek waar Vargas Llosa zijn roman op heeft gebaseerd en waarvan de Nederlandse vertaling (De binnenlanden, Wereldbibliotheek, 1954) nodig herdrukt moet worden, is De oorlog van het einde van de wereld fictie. Vargas Llosa is er dan ook niet voor teruggedeinsd om zijn roman te doorspekken met een wirwar aan intriges. Op politiek vlak speelt de strijd tussen republikeinen die een Dictatoriale Republiek willen installeren, en autonomisten in Bahía die decentralisatie voorstaan.

De voortdurende nederlagen van het leger dwingen de twee partijen ten slotte om de handen ineen te slaan. Het incident-Canudos is uitgegroeid tot een nationaal schandaal.

Hoe is het mogelijk dat wat aanvankelijk een ongevaarlijk incident van een handjevol zonderlingen leek, het hele land in rep en roer bracht? De vraag is een van de rode draden door het boek. Natuurlijk werkte de politieke controverse tussen republikeinen en autonomisten in het voordeel van de yagunzos. Maar dit verklaart niet voldoende dat een betrekkelijk klein dorp, dat slechts beschikte over dolken, kapmessen, bajonetten, nagels en tanden bijna een jaarlang stand wist te houden tegen het steeds zwaardere geschut van het leger.

In het voordeel van de yagunzos werkte de aanwezigheid van de beruchtste en tevens meest geslepen boeven van de sertão: João de Grote, João de Abt en Pajeú. In het eerste deel worden hun levens beschreven tot zij zich lieten bekeren door de Raadgever. Deze korte biografieën vol armoede en wreedheid vormen een serie korte verhalen op zich zelf, die in de manier waarop ze geïntegreerd zijn in de roman doen denken aan de hoorspelfragmenten in Vargas Llosa's vorige roman, Tante Julia en meneer de schrijver. Ze behoren in hun koelbloedige beknoptheid tot de indrukwekkendste passages van dit epos van het geweld. Hun listigheid kent geen grenzen. Ze weten niet alleen veel wapens buit te maken op het leger, maar bovendien een grote vindingrijkheid aan de dag te leggen bij het uitvinden van nieuwe wapens. De weerzinwekkendste daarvan is wel het overbrengen van nesten vol cacaremamieren in de soldatenkampen. 's Nachts kruipen deze beestjes uit hun hol, boren zich in de huid van de militairen en veroorzaken dan uitslag en een vreselijk brandend gevoel. Bovendien konden de yagunzos rekenen op een ingenieuze organisatie die de voedsel- en munitievoorzieningen regelde.

Maar de doorslaggevende factor voor het hardnekkige verzet in Canudos was het religieuze vuur van de yagunzos. Zij trotseren alle ont-

[p. 12]

beringen om maar in de buurt te kunnen blijven van de Raadgever, en gaan zelfs zo ver dat ze, terwijl de kanonskogels Canudos langzaam maar zeker met de grond gelijk maken, de uitwerpselen van de doodzieke Raadgever eten als waren het hosties. Ook als de Raadgever overleden is, het dorp in puin ligt en bijna de gehele bevolking is omgebracht, weigeren de weinige overlevenden hun geloof op te geven.

Het knappe van De oorlog van het einde van de wereld is dat je je heel goed kunt voorstellen dat dit samenraapsel van monsters, lammen, invaliden, abnormalen, armoedzaaiers, rovers en moordenaars zijn troost zocht bij de voorspellingen van de Raadgever. Deze gaf de armoedigen niet alleen een zinvol bestaan, maar was bovendien in staat om de meest meedogenloze moordenaars op het rechte pad te krijgen, waar de autoriteiten nooit in geslaagd waren. De Raadgever is weliswaar geen personage waarvan je gaat houden (daarvoor zijn zijn ideeën te bizar), maar wel een fascinerende verschijning. Daartoe draagt ook bij de waas van onbekendheid waarin hij gehuld blijft. Zoveel als we te weten komen over de bekeerden, zo weinig over hun leider. Over wat hij denkt en voelt wordt niets geschreven. Hij blijft een mysterieuze prediker met een grootse uitstraling. Vargas Llosa heeft zorgvuldig vermeden om hem op gemakzuchtige wijze af te schilderen als de bron van het kwaad. Hij is in zekere zin een bewonderenswaardige, zij het dwaze idealist.

Hetzelfde geldt voor de leider van de derde expeditie, kolonel Moreira César. In tegenstelling tot de opportunistische republikeinse leider Gonçalves, weet deze koppensneller ondanks zijn wreedheid en fanatisme bewondering af te dwingen omdat hij gelooft in de ideeën waarvoor hij vecht, al zijn de rampzalige gevolgen daarvan bekend: ‘Daar is het leger voor. Om de nationale eenheid op te leggen, om vooruitgang te brengen, om gelijkheid te bewerken onder de Brazilianen en het land modern en sterk te maken.’ De Raadgever en de kolonel zijn behept met die tragische combinatie van oprecht idealisme en verpletterend fanatisme die zoveel leed op zijn geweten heeft. Zonder zoveel woorden is De oorlog van het einde van de wereld dan ook een pleidooi voor zelfkritiek, voor relativeringsvermogen, voor gematigdheid. Hoe actueel dit thema is bewijzen de weerzinwekkende activiteiten van de guerrillerogroep Sendero luminoso in Peru, nog communistischer dan Stalin. De oorlog van het einde van de wereld bevat de tragiek van Latijns-Amerika in een notedop: extreme armoede tegenover buitensporige rijkdom, stad tegenover platteland, beschaving tegenover barbarij, natuurrampen, politieke onbetrouwbaarheid, corrupte pers, geweld en - bovenal - fanatisme op alle fronten: militair, politiek en religieus.

Traditionele roman

Het is echter ook heel goed mogelijk om De oorlog van het einde van de wereld uitsluitend te lezen als een aangrijpende oorlogsroman, hetgeen ongetwijfeld aanzienlijk heeft bijgedragen tot het commerciële succes van het boek. Er is sprake van wat Aad Nuis in deze krant in verband met De naam van de roos zo treffend de vulgaire onderstroom heeft genoemd. Het boek is zowel voor oppervlakkige als voor veeleisende lezers aantrekkelijk. Een andere treffende parallel tussen de romans van Eco en Vargas Llosa is dat in beide werken religieuze en wereldlijke macht op gespannen voet met elkaar staan. Vargas Llosa geeft echter niet zo'n duidelijke indeling in goed en kwaad als Eco. In De naam van de roos bestaat er geen twijfel over dat Jorge van Burgos en bij voorbeeld ook fra Dolcino (die zich evenals de Raadgever met een groep ketters heeft teruggetrokken in een dorp, waar hij met militair geweld wordt verdreven) niet deugen. En zo hoort het ook in een detective. Vargas Llosa doseert goed en kwaad op veel subtielere wijze, namelijk binnen zijn personages. Daar staat tegenover dat de humor en de geraffineerde wijze waarop Eco historische documenten verwerkt heeft, De naam van de roos een luchtigheid geven die ik in De oorlog van het einde van de wereld soms mis, al is het werk zeker niet van ironie gespeend.

Vargas Llosa vond blijkbaar dat hij aan de politieke intriges niet genoeg had, want het oorlogsverhaal is ook gelardeerd met diverse amoureuze verwikkelingen. Ze maken een nogal obligate, want geconstrueerde indruk.

Het is een verbazingwekkend traditionele roman. Verbazingwekkend, want hoewel Vargas Llosa nooit onder stoelen of banken heeft gestoken dat hij een verhaal wil vertellen (dat is wellicht de reden waarom hij, evenals García Márquez, een groot publiek heeft weten te bereiken), heeft hij zich altijd een ambitieus auteur getoond. In De stad en de honden, Het groene huis en Conversación en La Catedral (zijn enige nog niet in het Nederlands vertaalde roman) wist hij op adembenemende wijze modernistische romantechnieken te combineren met de verworvenheden van de negentiende-eeuwse roman. Zijn vorige roman, Tante Julia en meneer de schrijver, betekende met zijn heldere structuur en eenvoudige taal een opvallende versobering, die uitstekend paste bij het luchtige onderwerp. De oorlog van het einde van de wereld zet deze ontwikkeling voort. Het verhaal wordt min of meer in chronologische volgorde verteld (met uitzondering van deel vier, waarin heel voorzichtig de voor zijn werk zo typerende, opwindende verspringingen zijn te vinden) en er wordt keurig vermeld wie er aan het woord is. Het ligt voor de hand om deze stap terug als gemakzuchtig te karakteriseren, maar ik denk dat met voortzetting van zijn literair-technische ambities na Conversación en La Catedral (Vargas Llosa's gecompliceerdste werk) de steriliteit zou zijn binnengetreden waarvan krachttoeren als Terra nostra van Carlos Fuenes of Boek voor Manuel van Cortázar niet vrij zijn. Vargas Llosa moet bovendien extra op zijn hoede zijn geweest omdat het onderwerp omvangrijker is dan ooit tevoren en voor het eerst niet-Peruaans.

De lezer komt intellectueel misschien iets minder aan zijn trekken dan in de drie hierboven vermelde romans, maar dat neemt niet weg dat goed en kwaad in De oorlog van het einde van de wereld geraffineerder dan ooit zijn gedoseerd.

Vertaalster Mariolein Sabarte Belacortu mag alleen al om haar doorzettingsvermogen geprezen worden. Dat haar vertaling bovendien even meeslepend en spannend is als het origineel, maakt haar werk nog bewonderenswaardiger. Ik hoop dat zij Conversación en La Catedral binnenkort onder handen neemt. De Nederlandse editie bevat een aantal extraatjes. Er zijn twee kaartjes afgedrukt, die een hulpmiddel vormen bij de lectuur van de militaire expedities. Er is ook een boekenlegger toegevoegd, waarop de voornaamste personages zijn vermeld. Net als bij de stamboom van het Buendíageslacht waarmee de Nederlandse editie van Honderd jaar eenzaamheid is verfraaid, kun je je afvragen of het de lezer niet wat al te gemakkelijk wordt gemaakt. Vaststaat in ieder geval dat de lectuur er comfortabeler door wordt.

■