Vrij Nederland. Boekenbijlage 1984

[p. 8]

Bedrog, heldendom, tegenslag in China
Warlord, het onmetelijke epos van Malcolm Bosse

The Warlord door Malcolm Bosse, 736 p., f 16,50 Uitgever: Fontana Paperbacks Importeur: Van Ditmar
Warlord door Malcolm Bosse Uitgever: A.W. Bruna, 589 p., f 45,50
R. Ferdinandusse

‘Sta op, hoerderig reptiel!’ brult de bandiet. Als ik zo iets lees in een vertaling, dan kan ik niet verder, zowel van plezier als van nieuwsgierigheid. Een paar dagen later kon ik het in het origineel opzoeken. ‘Get up, you fucking turtle,’ the bandit screams. Wie de beide zinnen vergelijkt, ziet dat de vertaler er ook nog een uitroepteken heeft bijgedaan. De Chinees, zo hebben we een paar pagina's eerder gelezen, heeft twee woorden die diepe verachting uitdrukken: hond en reptiel. Ook dat nog even opgezocht: foreign dog en turtle. En turtle is schildpad, dat weet ik van de soep en van de nieuwe Van Dale. Ik lees verder, voor het gemak maar aannemende dat de vertaler de pest aan het woord schildpad heeft. Maar drie pagina's verder (op pag. 29 al) lees ik: ‘Kunnen jullie geloven dat deze strontschildpad bijna de rang van generaal bekleedt?’ De vertaler heeft dus geen hekel aan schildpadden als 't maar vieze zijn. Toch even in het origineel gekeken: ‘Can you believe this turd is next to a general?’ Als we dat next nu maar overslaan: er staat turd, en dat is drol, en er is geen turtle te bespeuren.

Het boek gaat over Chinese bandieten die een Amerikaan en een Engelsman gevangen nemen, twee mensen die ze steeds betitelen als vreemde duivels. Foreign devils? Welnee, in de oorspronkelijke tekst staat gewoon foreigner. Vreemd, dus. Voor in het boek staat een lijst van historische personages, en een van hen is Tsjang Tsjioen-tsj'ang, gouverneur-generaal van de provincie Sjantoeng, ook wel ‘Taaie Hond’ genoemd. Hij kreeg, zo vertelt het boek, die bijnaam omdat hij zich voortdurend volvreet met zijn lievelingsgerecht: hondevlees. In het Amerikaans heeft hij dan ook de bijnaam ‘old Dog Meat’; de vertaler moet dus gedacht hebben: ‘oud Honde Vlees’, dat zal wel behoorlijk taai zijn, dus die Chinezen zullen hem wel Taaie Hond genoemd hebben.

Malcolm Bosse, foto Steye Raviez

Diezelfde vertaler vertelt vooraf dat in zijn vertaling de oude, vertrouwde Nederlandse weergave van het Chinees is gehanteerd, om ons niet te verrassen met de recentelijk ingevoerde nieuwe spelling van het ‘Mandarin’. Dus begreep ik heel goed dat hij met K'oeng Foe-tsé Confucius bedoelde, maar ontgaat me waarom een bladzij verder iemand een overtuigd confucianist wordt genoemd; moet dat dan geen K'oeng Foe-tséanist zijn? Met dit soort bijbespiegelingen kwam ik tot eind hoofstuk negen waar een man een smoking aantrekt, waarna een kwartiertje later zijn vriendin naast hem in bed kruipt. In de oorspronkelijke tekst deed hij dan ook een dressing gown aan, een kamerjas, wat me in ieder geval gemakkelijker lijkt in bed. En natuurlijk had ik toen al gemerkt dat ze in de Nederlandse vertaling van The Warlord, van Malcolm Bosse ruim honderd pagina's (alinea's, stukjes informatie, historische beschrijvingen en moeilijke zinnen) hebben weggelaten.

Prachtig boek

Dat is jammer. Want iemand die bereid is om een boek van 589 bladzijden te lezen is ook best bereid om er 736 te lezen; en de vertaalkosten kunnen het ook niet zijn als de man zo snel werkt dat turd en turtle ineenvloeien. Jammer omdat The Warlord een prachtig boek is. Malcolm Bosse is hoogleraar in New York, in het Engels. Naast vakstudies schreef hij een roman, een paar jeugdboeken en twee misdaadverhalen (The Man Who Loved Zoos, 1974, werd ook in het Nederlands uitgebracht). Zijn grote liefde is China, waar hij een aantal malen rondreisde. Eén keer zelfs een jaar; hij had een uitnodiging om gastcolleges te geven, maar bleek niet op de officiële lijst te staan, en hij slaagde er daardoor in om mét de uitnodiging op zak maar zónder gids rond te reizen. Wat hem opviel was dat de Culturele Revolutie veel van het verleden en van het historisch besef in het land had weggewerkt. En hij besloot een boek te schrijven om iets van het Chinese verleden vast te leggen.

The Warlord speelt (daarom) in 1927. Een cruciaal jaar waarin de vele warlords, de generaals met hun eigen stukje grondgebied en hun eigen bandietenlegertje wel moesten vechten om te kunnen overleven, terwijl de roep om nationalisme steeds feller werd. De vreemdelingenhaat nam toe. Tsjang Kai-sjek gooide de Russische adviseurs het land uit, de Japanners probeerden hun bruggehoofden uit te breiden, buitenlandse firma's probeerden veel te verdienen, de boeren werden erger dan ooit verdrukt, en ergens op een berg zat Mao Tsetoeng bij te komen van de Lange Mars. Bosse laat in zijn boek veel van deze historische personages een rol spelen, en voegt er zijn romanfiguren aan toe. De voornaamste daarvan is zijn eigen Warlord, generaal Tang Sjan-teh, de al eerder genoemde confucianist, een intellectueel die begrijpt op welk gevaarlijk punt China is beland en liberale, en redelijk moderne, opvattingen over de politieke toekomst heeft.

Mao in modder

Daarnaast moest het ook een beetje spannend boek worden, en zo komt in het kamp van Tang een Duitse wapenhandelaar, Erich Luckner, met zijn prachtige Russische vriendin Vera Rogatsjeva, in de revolutie driemaal verkracht en de Russen hatend, en Wladimir Kowalik, trotskist en adviseur. De laatste raakt aan de opium, en zoekt tevergeefs zijn heil bij Mao. Uit Amerika komt Philip Embree, pas afgestudeerd missionaris. Om hem in de roman te kunnen gebruiken maakt Bosse van deze Paulus opnieuw een Saulus. Na in handen van bandieten te zijn gevallen en een mooie onthoofding te hebben meegemaakt voelt Embree dat zijn ware roeping op het slagveld ligt. Hij leert vechten met een bijl, en om zoveel mogelijk Mongool te worden oefent hij net zo lang tot hij op zijn paard kan slapen. Het levert

[p. 9]

hem lokale roem op.

The Warlord - in het Nederlands gewoon Warlord - heeft dus alles om er een televisieserie van te maken, en dat zal ook wel de reden zijn dat het boek ondanks zijn dikte in vele landen is aangekocht. Seks, verraad, castratie, ooguitsteken, onthoofden, platbranden en als extra ook een schitterende beschrijving van een ouderwetse veldslag. De achterflap van uitgeverij Bruna verwoordt het mooier dan ik ooit zou kunnen: ‘Gevat in een maalstroom van begeerte en bedrog, heldendom en tegenslag is Warlord het verhaal van het onmetelijke China tijdens een van de hoogtepunten in haar geschiedenis en voert van afgelegen dorpjes hoog in de bergen naar heftige strijdtonelen op de uitgestrekte laagvlakten; van broeierige bordelen in Sjanghai naar de pracht en praal uit het Mandarijenverleden.’ Maar daar komt bij dat Bosse ook de politieke situatie tekent, de slimme tactiek van Tsjang Kai-sjek en de manier waarop hij de Warlords tegen elkaar uitspeelt. De gigantische uitbuiting door de westerse kapitalisten die vadsig per riksja van restaurant naar bordeel worden gesjouwd, met als contrapunt Mao, die als een vreemde profeet in de modder tegen de boeren predikt, in de ijle wetenschap dat het diezelfde boeren zullen zijn die het land een keer zullen schoonvegen. Een enkele keer knoopt Bosse het plot wat moeilijk te zamen, bij voorbeeld waar Tang, alleen op een moeilijke treinreis op een perron de trotskist Kowalik meent te zien die op weg is naar Mao, maar meestal heeft hij de touwtjes strak in handen. Er zit ook een overdaad aan bespiegeling in - Tang weegt de traditie, hij weet dat de buitenlanders China kunnen vernietigen, en toch kan hij de Russin niet uit zijn leven weren - ze wordt zelfs zwanger van hem. In de Nederlandse vertaling is een flink deel daarvan geschrapt; wat bij een boek met zulke pretenties toch vermeld dient te worden.

Opvallend - de vertaler had er ook duidelijk moeite mee - is dat Bosse zijn boek in de tegenwoordige tijd geschreven heeft. Zoals tegenwoordig in de mode is schreef hij het boek staande, zijn schrijfmachine op een beeldhouwerstafeltje. En, zo zei hij in een interview in Publishers Weekly, ‘ik was zo intens aan het schrijven dat het wel in de tegenwoordige tijd moest. In het eerste hoofdstuk zit Embree in een Chinese trein, hij zat daar niet - hij zit er.’ Die drift en intensiteit blijft in ieder geval 736 bladzijden voelbaar.

■