Vrij Nederland. Boekenbijlage 1984

[p. 6]

De hobby van Somberman
Campert, Van Doorn en de hedendaagse zedenschets

Wie doet de koningin door Remco Campert Uitgever: De Bezige Bij, 152 p., f 19,50
Gevecht tegen het zuur door Johnny van Doorn Uitgever: De Bezige Bij, 150 p., f24,50
Peter de Boer

Veel literaire genres zijn in de loop der eeuwen verdwenen of overgegaan in weer andere genres, maar de ironische zedenschets heeft zich altijd moeiteloos gehandhaafd. Schrijvers plegen de samenleving met grote regelmaat een meer of minder parodistische lachspiegel voor te houden.

Een der eerste, tevens beste voorbeelden van dit genre in onze literatuur is Van den vos Reinaerde, de in glanzend vossebont gestoken aanklacht tegen de misbruiken in de middeleeuwse standenmaatschappij, die zo'n realistisch accent heeft dat ik zelf indertijd op school voor het klassikaal lezen ervan nog met een gekuiste editie werd afgescheept. Eenmaal van zijn dierehuid ontdaan leefde het genre voort in onder andere de laat-middeleeuwse boerden en kluchten, die weer hun uitlopers hadden in het werk van Hooft en Vondel, in de picareske romans, blijspelen en flarden spectatoriaal proza uit de zeventiende en achttiende eeuw, en in allerhande teksten, maar natuurlijk vooral in Hildebrands Camera Obscura, uit de negentiende eeuw. Van de modernen hebben W.F. Hermans, Simon Carmiggelt, Marijke Höweler, Kees van Kooten en vele anderen zich incidenteel of frequent met het genre ingelaten.

Aan de vormgeving is veel veranderd, maar in de kern is de zedenschets altijd hetzelfde gebleven: een humoristisch satirische portrettering van figuren, niet in hun individualiteit en psychologische uniciteit maar als karikaturen. Ook de beschreven mensen-typen zijn nauwelijks veranderd. De ijdeltuit, de hebzuchtige, de hansworst, de overspelige, de malende mysticus. Dit gecodificeerde stramien, gevoegd bij het feit dat het aantal mensentypen tamelijk beperkt is, maakt dat de mogelijkheid tot herkenning optimaal is. De populariteit van de zedenschets lijkt mij op de herkenbaarheid en het humoristische karakter terug te voeren: het eerste geeft de wereld een overzichtelijker, het tweede een vrolijker aanzien.

Wie doet de koningin en Gevecht tegen het zuur zijn onmiskenbaar kinderen van hun tijd maar laten zich toch makkelijk in de traditie van de zedenportretten inpassen. Bij Van Doorn roepen de aanwezigheid van dichterlijke vrijbuiters, zelfkantfiguren en moderne sektariërs en zijn ietwat Rabelaisiaanse humor reminiscenties op aan de middeleeuwse kluchten met hun populatie van vaganten, verlopen monniken en hoerenlopers. Ook Camperts personages, die sprekende namen dragen als Schreeuw Wanhoop, Somberman en Praatgraag, zijn niet zonder precedent. Ponk en Zaf, een jeugdig stel uit de punkscene, konden zo uit een schelmenroman zijn weggelopen; Somberman heeft iets van neef Nurks uit de Camera Obscura, Domoor en Bediende respectievelijk iets van Pieter Stastok en Keesje het diakenhuismannetje uit hetzelfde boek; Letter, door Campert met komische regelmaat opgevoerd als de schrijver ‘die altijd maar bezig is met het concipiëren van zijn oeuvre zonder aan het schrijven ervan toe te komen’, is een nazaat van Rijmer uit Pieter Langendijks Spiegel der vaderlandse kooplieden, die eveneens veel geschreeuw maar weinig wol produceerde.

Piekeren

Het gevaar dat de ironische zedenschets altijd weer bedreigt, namelijk dat de satire flauw en de humor afgezaagd wordt, is door Campert het meest afdoende bezworen. Op de een of andere manier weet hij de overbekende code een nieuwe spankracht te geven. Zijn thematiek is de tragikomische verbeelding van de kleine misère en de moraal die men uit zijn negenenzeventig schetsjes halen kan is: de mens is onmachtig om te doen wat hij wil en onwillig om te doen wat hij kan. Al in de eerste schets verzint Schreeuw Wanhoop voor zich zelf een zot rollenspel: ‘Wie doet de Konigin? Een project.’ Wat dit project precies behelst weet hij zelf ook niet. Hij koopt daarom een ruïne om hierover ‘de rest van zijn leven’ te kunnen nadenken. ‘Maar’ zo luidt de droogkomieke slotzin, ‘al gauw gaat hij op zoek naar een nieuwe rol.’ Ook Bediende, de loonslaaf van Hogerhand, weet zijn droom niet te realiseren. Hij zou graag straatnaamgever willen worden, maar daarvoor is uiteraard geen emplooi. De werkloze Somberman tracht zich aan fataal doemdenken te onttrekken door een hobby te zoeken. Maar voor wat hij graag zou willen - tollen en knikkeren - schaamt hij zich een beetje en voor andere dingen heeft hij geen interesse. Hij concludeert: ‘Piekeren is eigenlijk het enige dat ik regelmatig met volledige inzet van mijn wezen beoefen (...). En daar begon ik al vroeg mee. Zou piekeren mijn hobby zijn?’

Er gaat bij Camperts personages in hun contacten met anderen veel mis. Relatieproblemen vieren hoogtij, generatiekloven blijken onoverbrugbaar en bazen bruuskeren hun ondergeschikten. De wereld is niet zoals zij zijn moet: crisis en werkloosheid heersen, jongeren hebben geen perspectief, het ontstaan van de onfrisse ‘Kleine Partij’ geeft te denken. Campert weet de zaken met zijn onnadrukkelijke humor goed te relativeren. In een van de verhaaltjes over het punkstelletje Ponk en Zaf, waarin de twee gezellig bij elkaar op schoot zitten, wordt de wereldbrand die deze no-future-jeugd heet te belagen achteloos geblust met de opmerking: ‘In elk geval heeft hij nu plezier voor tien, vooral als hij Zaf ziet. En wie heeft er nu behoefte aan een toekomst met zó'n heden?’

Campert is een nauwkeurig observator die het doen en laten van mensen in geraffineerd eenvoudige bewoordingen registreert. Ik heb het gedrag van ‘belangrijke mensen’ op straat zelden zo onverhuld waargenomen als door de bril die Campert de lezer hier opzet: ‘In hun voor dit uur van de dag te mooie kleren reppen ze zich voort, langs en over de passanten heen kijkend, slenteraars wegduwend, hun blik strak voor zich uit gericht. Door hun houding maken ze duidelijk dat ze hier niet bij horen - bij dit straatgewoel, dit alledaagse leven - dat ze voor belangrijker dingen zijn weggelegd, dat ze vorige week nog in New York waren (...). Ze zijn gewoon niet gewoon gewoon te lopen.’ De parodistische strekking van Camperts schetsen gaat vrijwel nooit verder dan het mild spottende commentaar als aan het slot van dit citaat. Campert is in aanleg geen satiricus; hij is, zelfs als hij zich opwindt, eerder verdrietig dan boos. En hoewel hij niets met de mantel der liefde bedekt, integendeel alles loepzuiver naar voren haalt, oordeelt hij doorgaans mild of in het geheel niet.

Zwarte fiets

Illustratief voor zijn humoristisch gedistantieerde aanpak is de passage waarin Ponk, nadat die juist een uitbrander van zijn vader heeft gekregen voor het stelen van een fiets, de volgende redenering laat uitspinnen: ‘Wat betekent dat toch voor die man, denkt hij. De ene helft van de wereld berooft de andere en hij windt zich op over een fietsje. Terwijl zijn vader als hij op dreef is met grote ontroering kan vertellen over het Witte Fietsen Plan. Dan biggelen de tranen over zijn wangen, dat was iets van zijn generatie. Alle fietsen zouden wit geschilderd worden en dan kon iedereen ze pakken en zou de wereld stralend van goedheid worden en kwam er nooit meer oorlog. Nou, dat is er dus niet van gekomen. Daarom hebben Ponk en zijn generatie nu het Zwarte Fietsen Plan. Dat werkt uitstekend. Nog even en niemand zet meer zijn fiets op slot omdat het toch geen zin heeft. Zo dwingt men de mensen niet aan bezit te hechten. Je gebruikt gewoon wat je nodig hebt en meer niet.’ Het komische van deze situatie is allereerst dat het generatieconflict letterlijk in zwartwit-termen wordt uitgebeeld. Voorts is Ponks redenering ongemeen grappig. Met hoeveel boerenslimheid weet hij zijn kleptomanie aan te passen aan de alleszins acceptabele moraal dat mensen niet aan bezit mogen hechten! Door zich van een oordeel te onthouden wint de tegenstelling tussen de idealistische provo's en de realistische punks nog aan scherpte en dringt het relatieve gelijk en ongelijk van beide partijen zich dwingend aan ons op, wat, wanneer ik het goed aanvoel, precies Camperts bedoeling is. Zo komen Camperts typen door de begripvolle distantie van hun maker ons paradoxalerwijze heel nabij. Ze krijgen een zekere individuele contour, worden echte, levende mensen, en dat is in het onderhavige

[p. 7]

genre heel ongebruikelijk en dus verfrissend.

Remco Campert, tekening Siegfried Woldhek

Hiertegenover is Johnny van Doorn in Gevecht tegen het zuur een satiricus van de oude stempel, veeleer eropuit de bespotte medemens theatraal de wacht aan te zeggen en weg te honen dan om zich met een grimlach in hem in te leven. Hij is daarbij meer moppig dan geestig, zoals ook zo vaak op de Bühne wanneer hij met schallend stemgeluid zijn poëzie voordraagt. Zijn grollen willen er bij mij overigens best in, zoals de navolgende typering van zijn familie in de jaren vijftig: ‘Extreme burgerlijke gezelligheid. Pafferig als een Liberace wentelde ik me er in rond. M'n tantes wilden me naast de moccapunten wel opeten van menopauzistisch genoegen.’ Hiermee krijgt Van Doorn de lachers op zijn hand, daaraan is geen twijfel mogelijk, maar wat voor elke mop of grappige woordspeling (‘hypnotizeurpiet’ is er zo een) geldt, geldt ook hier: je kunt er maar één keer om lachen. De algemene indruk die zijn verhalenbundel bij mij heeft achtergelaten is dan ook: wel leuk maar niet de moeite van het herlezen waard. Van Doorns verhalen zijn autobiografisch, hij is zelf als personage prominent aanwezig. Een aantal meer serieuze passages daargelaten schetst hij van zich zelf een karikatuur. Hij weidt met smaak uit over de ‘ontaarde jaren zestig’, toen hij als Johnny the Selfkicker furore maakte en met zijn kornuiten een ‘studie van het caféleven’ op touw zette die ertoe leidde dat de topografie van de Amsterdamse binnenstad hem al spoedig bekender voorkwam dan die van zijn huiskamer. Inmiddels echter is hij wat tot rust gekomen, want van die alcoholische uitputtingsslagen kreeg hij, ‘o wee, de volgende ochtend (...) weer 't zuur’. Nu krijgt Van Doorn wel vaker het zuur, van alcohol niet alleen, maar ook van modieuze prietpraat en mensen die achter de laatste trends aanlopen. In zijn schildering van beatniks en microboppers, milieufreaks, overspannen pottenbakkers, studentikoze nitwits en volgelingen van allerhande ‘religangsters’ en ‘ego-vampiers’ als Bhagwan en Hare Krisjna toont hij zich een karikaturist pur sang. Ere wie ere toekomt: hij weet ze meestentijds raak te typeren. Maar zijn portretten voegen niets toe aan het beeld dat de meeste mensen van dergelijke trendsetters en -volgers al hebben. Bovendien maakt hij zich er soms te gemakkelijk van af. Een hasjroker laten zeggen: ‘too much, weird man’ - is dat grappig? Haal je zo iemand dodelijk over de hekel? Dit is behalve afgezaagd ook goedkoop: op dezelfde wijze kreeg Paul van Vliet indertijd de massa plat met de vele ‘oehoehs’ en ‘weetjewels’ waarmee hij het typetje Bram op toneel neerzette.

Van Doorns verhalen zijn me ook iets te heterogeen en te mager. ‘Spuistraat’ bij voorbeeld is enerzijds een boutade tegen een ‘moderne onheilsprofeet’ met een in ecologisch-groen gedrenkte levensfilosofie, anderzijds de beschrijving van een ontmoeting met Ko, een oudere junkie. In het laatste had mijns inziens beslist meer gezeten dan Van Doorn eruit haalt. Nu moeten we het doen met een enkele toespeling op vroeger, toen Ko nog Van Doorns overbuurman was, een paar zinnen over een jeugdig hookertje en een vluchtig afscheid tot slot (‘So long, ouwe bok’). Ook in de andere verhalen worden sommige onderwerpen die veel beloven hinderlijk onvolledig uitgewerkt. De schrijver springt te veel van de hak op de tak en lijkt in gedachten voortdurend bezig met het eerstkomende knaleffect waarmee hij de lezer wil frapperen. De structuur van zijn verhalen wordt er onsamenhangend door, wat wordt gemaskerd door het veelvuldig gebruik van quasi-functionele witregels die bij mij herhaaldelijk de indruk wekten dat de schrijver het even niet meer wist.

Van Doorn is op zijn best wanneer hij de clownschmink afveegt en zich overgeeft aan zijn persoonlijke beslommeringen. ‘Gevangenisdirecteur aan zee’, een van de betere verhalen, bevat een mooie passage over een in angst en beven doorgebrachte stormnacht in een huis aan zee. In ‘De eerste neger’ wordt een beschrijving van de zelfmoord van een jeugdvriend vaardig ingeweven in de rest van het verhaal. En zo is er wel meer. Maar wat jammer toch dat Van Doorn het ook hier niet kan laten om zijn verhalen met niet ter zake doende jofele small-talk te onderbreken. Hij raakt die theatrale Selfkicker-act maar niet echt kwijt. Heeft hij dan toch gelijk wanneer hij, met een verwijzing naar Johnny Kraaykamp en Johnny Jordaan, over zijn eigen naam zegt: ‘Eerder een naam voor de showbusiness dan voor de serieuze letteren’?

■