Vrij Nederland. Boekenbijlage 1984

[p. 4]

S.O.S.
Slauerhoff's brieven aan zijn vriend Hans Feriz

J. Slauerhoff Brieven aan Hans Feriz Bezorgd en van aantekeningen voorzien door Herman Vernout Uitgever: De Arbeiderspers 188 p., f38,90
Carel Peeters

In augustus 1933 schrijft Slauerhoff aan Hans Feriz een brief die als volgt begint: ‘Dank voor je spoedig antwoord. Het is wel prettig deze aangelegenheden schriftelijk te behandelen en als we elkaar ontmoeten voor ons plezier te praten.’ Dit is het begin van brief nummer tachtig en het drong toen pas tot mij door dat alle voorgaande brieven eigenlijk over niets anders dan ‘aangelegenheden’ hadden gehandeld en dat er van enig praten voor zijn plezier op papier in het geheel geen sprake was geweest.

Geen enkele schrijver hoeft een epistolair talent te zijn, maar met Slauerhoff hebben we te doen met een speciaal geval. De brieven aan Feriz vallen wel erg kaal uit, maar ook in de brieven aan F.C. Terborgh, Arthur Lehning, Annie Grimmer of Constant van Wessem is het voornaamste onderwerp zijn hachelijke plaats in het leven in praktische en geestelijke zin. Niet uitvoerig of ‘pratend’, maar altijd in de gehaaste stijl van een marconist. Er klinkt altijd op de achtergrond iets S.O.S.-achtigs. Het voornaamste thema is de ‘Kampf um das Dasein’, zoals hij het zelf ergens noemt.

De brieven aan Arthur Lehning en zijn vrouw Annie Grimmer steken gunstig af bij die van Feriz: daarin vertélt hij ook nog wel eens iets. Dat moet ermee te maken hebben dat de meeste aan een vrouw geschreven zijn, want ook de toon is plooibaarder en gevoeliger, al vindt men juist in die brieven ook de zwartgalligste P.S.- en of slotzinnen, zoals: ‘Let maar niet op mijn gemopper concludeer er alleen uit dat ik een atoom ben dat in geen chemische of phyisische verbinding past. Cavi!’. Of: ‘Iedereen vindt iets dat bij hem past alleen ik niet’. Of: ‘Et merde à tout le monde.’ Ook de brieven aan Terborgh zijn niet veel meer dan kladjes die zijn toestand telegramsgewijs weergeven. Als er een soort thermometer had bestaan waarop te zien zou zijn hoe iemands stemming is dan zou Slauerhoff hebben kunnen volstaan met die op te sturen. Toch schreef hij niet weinig en was hij allerminst blind voor wat hij op al zijn reizen zag. Niet zijn vrienden kregen dat te lezen, maar mensen die kranten lazen: Slauerhoff schreef reisbrieven voor kranten en tijdschriften die afzonderlijk gepubliceerd (in 1982 onder de titel Reisbeschrijvingen) niet zo vreselijk boeiend zijn, maar die in brieven aan vrienden, en gelardeerd met persoonlijker impressies, aanmerkelijk aan belang zouden hebben gewonnen.

De brieven nemen in het werk van Slauerhoff een underdog-positie in. Hij gebruikte ze om toch iets van zich te laten horen, als boodschappenlijstje of als een manier om brieven terug te krijgen, maar niet om over iets eens aangenaam uit te pakken. ‘Ik vind echter wel dat het schrijven blijkbaar weinig contact geeft in begrijpen,’ schrijft hij aan Annie Grimmer. Hij maakte van het schrijven van brieven weinig werk. Zijn legendarische slordigheid verliest niet aan reputatie in de brieven aan Feriz: de interpunctie is inderdaad weer uiterst liberaal, de manier van schrijven is die van iemand die er maar voor de helft echt zijn aandacht bij heeft. Niet uit gebrek aan belangstelling voor de geadresseerde, maar uit een diepgewortelde onwil om er iets van te maken. Het is een gebrek aan ‘inzet’ uit ongeloof in de waarde van het leven. In een brief aan Terborgh schrijft hij er wel eens over te denken met schrijven op te houden, ‘'t Is toch ook vervelend, wat je ook presteert in 't leven.’ Elk woord dat Slauerhoff weglaat in brieven, elke niet geplaatste komma is een uiting van rancune tegen het leven. Dat is ook de reden waarom hij wel eens een tijdje op wil houden met literatuur, ‘uit een soort rancune denkelijk’, omdat ook de literatuur niet echt kan geven wat hij zoekt. ‘Alleen in mijn gedichten kan ik wonen’, en zelfs dat niet.

Onwil

In een willekeurige brief van februari 1930 is het hele repertoir aan onwil ten opzichte van het leven te vinden. ‘Wat denk jij. Ik ben het erg zat heb daarom niet veel lust weer te beginnen het vak degouteert mij ook in vrij sterke mate... ik kom met niets dan jammerklachten... ik wil niet naar een rustig eiland ik ben niet idyllisch aangelegd wat moet ik doen?...Zelfs voor een makkelijk specialisme deug ik niet omdat ik te slordig ben geen commercieel instinct heb en vele mauvais jours die dan de beaux jours voor de kunst zijn... Er is nog iets als zelfbehoud. Maar als dit ook nog laf is dan spijt het me dat ik verleden jaar niet met dezelfde gracieuze snelheid ben doorgegaan ik was zoo aardig onderweg... Je ziet ik verkoop mij al maar de heeren zullen zien dat ze een kat in de zat gekocht hebben die nog wel blazen kan.’ Wat is het refrein in Slauerhoffs brieven? Dit: ‘Bij elke keuze heb ik 't gevoel dat wat ik kies ook 't verkeerde zal zijn.’

Hans Feriz was wellicht degene die met Slauerhoffs ‘eeuwige twijfel’ het meest te stellen had omdat hij als collega-medicus steeds gevraagd werd zich voor een baan voor hem in te spannen. Slauerhoff doet in bijna elke brief een beroep op hem, nooit schrijft hij eens zomaar. De manier waarop ze elkaar leerden kennen is voor de biografie van Slauerhoff niet onbelangrijk: de anekdote laat een kant van Slauerhoff zien die zijn reputatie van ‘helhond’ (Vestdijk) of als ‘onze literaire recordhouder in het aantal opzettelijke krenkingen’ (idem) relativeert. Feriz was in 1895 in Wenen geboren en had aanvankelijk kunstgeschiedenis gestudeerd, ging daarna medicijnen studeren, maar werd in de Eerste Wereldoorlog naar het front gestuurd als officier. Hij wordt gevangengenomen door de Russen, maar weet met een invalidentransport (hij was gewond) via Finland en Zweden te ontvluchten. Na zijn artsexamen in Wenen komt hij via Duitsland naar Amsterdam omdat de omstandigheden voor jonge artsen overal elders slecht zijn. In Amsterdam moet hij echter weer opnieuw examen doen.

Slauerhoff was in 1916 in Amsterdam medicijnen gaan studeren en zij troffen elkaar tijdens een examen: ‘We deden het schriftelijk met zijn drieën. Ik was pas in Holland en de taal nog in het geheel niet meester, daarom zat ik nogal te zweten. Op een gegeven ogenblik kon ik niet verder en zat te springen om de vertaling van het woord “Einziehung”. De enige mogelijkheid die ik had was het aan de aanwezige assistent te vragen. Maar nee, deze was allesbehalve vriendelijk en allerminst bereid mij te helpen. Ik vertelde hem dat ik het dan in 's hemelsnaam maar in het Duits zou schrijven. Waarop ik ten antwoord kreeg “dat ik dan zou zakken als een baksteen”. Toen hij dit gezegd had, sprong een van mijn medeexamenandi woedend op en riep uit: “Opgeblazen kikker dat je bent, op zo een manier schaam ik me ervoor Nederlander te zijn. Ik zal deze meneer wel helpen en wat je daarvan vindt laat mij koud.” En hij ging achter me staan en vertaalde alles wat ik niet wist.’

Aankomend avonturier

De lezing die Vestdijk in Gestalten tegenover mij van deze gebeurtenis geeft is qua strekking identiek, maar in één detail nog wat pittiger. Volgens Vestdijk zou de assistent op Slauerhoffs mededeling dat hij dan wel zou helpen gezegd hebben: ‘U durft veel,’ waarna Slauerhoff, nooit verlegen om een afdoend antwoord, gezegd zou hebben: ‘Ik durf nog wel meer’ - misschien wel de meest geëigende repliek voor een aankomend avonturier. Vestdijk studeerde in die tijd ook medicijnen in Amsterdam en was ook met Feriz bevriend. Hij beschrijft hem als iemand die maatschappelijker was aangelegd dan Slauerhoff en hijzelf. Feriz nam volgens Vestdijk ten opzichte van Slauerhoff ‘een wat erg protegerende houding aan, die mij niet beviel, en aanvankelijk zelfs verschrikte’. Feriz sprak met Vestdijk over Slauerhoff als over een outcast en rebel, op een beschermende toon, een diagnose die Vestdijk er precies naast vond. ‘Onburgerlijk’ ja, een ‘outcast’ nee, ‘een uitzonderingsgeval in ieder denkbaar groepsverband, een levende ontkenning van iedere saamhorigheid, met haar rechten en plichten.’ Feriz' toon en houding waren het nu juist die ‘Slauerhoff's venijn zo gevaarlijk konden doen vloeien’. Slauerhoff's onmaatschappelijke gedrag was niet bevorderlijk om na zijn examen een baan te krijgen; hij had teveel animositeit gekweekt. Feriz was gelukkiger en werd assistent. Ze woonden in 1922-1924 in hetzelfde huis aan het Frede-

[p. 5]

riksplein en hadden intensief contact. Dat zou zo blijven tot Slauerhoff's dood in 1936 (waarbij Feriz aan zijn graf sprak), maar hun vriendschap verliep niet gesmeerd - geen uitzondering op de regel dus. Slauerhoff eiste van zijn vrienden veel geduld en lankmoedigheid en daar moet Feriz veel van bezeten hebben. In een brief aan een jeugdvriendin (geciteerd door Constant van Wessem in zijn ‘biografie’) schreef hij: ‘Ik ben de laatste jaren niet cynischer geworden, maar wel zoo, dat ik aan de werkelijkheid, het bestaan hooger eischen stel. En niet idealistisch en blijmoedig de tekorten zou overstralen.’

Brief van Slauerhoff aan Hans Feriz

In Slauerhoff's ogen bleef Feriz lange tijd de collega die wél in staat was een maatschappelijk leven te leiden en daarin succes te hebben; hij was ‘de schakel met de wetenschap - het stormanker ja wat niet al’. Maar Feriz had ook minder ‘maatschappelijke’ buien en perioden, momenten waarop zij beiden verwijzen naar een geliefd boek: Van Zanten's gelukkige tijd. Dat boek bracht Slauerhoff eens ter sprake in een van zijn kritieken in de Nieuwe Arnhemsche Courant en hij verwees daarin naar een Amsterdamse arts ‘door velen geacht en hooggeschat en door zeer velen benijd’. Deze arts, Feriz, zou men denken, was gelukkig, maar ‘neen integendeel, diep ongelukkig. Hij droomt steeds van één ding: deze bevoorrechte positie er aan te geven, zijn specialisme aan den kapstok te hangen, de wildernis in te trekken, en wonderdokter te worden onder de Zuidzeebewoners. Zijn brevier, het boek, dat hij naast zich heeft liggen op zijn nachtkastje, is niet een of ander medisch lexicon, maar Van Zanten's gelukkige tijd, waarin het leven op een Zuidzee-eiland wordt voorgesteld als een aardsch paradijs. Hij zal er niet heen gaan, maar levenslang zal hij den wensch koesteren, ontevreden zijn met zijn lot en zich zelf. Hij gebruikt de lectuur van Van Zanten niet als 'n tegengif tegen de dagelijksche sleur, maar als 'n gif, dat hem nu en dan ongenietbaar maakt voor zich zelf en soms ook wel eens voor zijn omgeving en onbruikbaar voor zijn werk. Zoo zijn er velen, meer dan men denkt. In Holland ook, maar in Holland schaamt een ieder zich t.o. zijn nuchtere landgenooten voor dergelijke dwaze en schooljongensachtige verlangens uit te komen.’ Het was Feriz die Slauerhoff na het artsexamen aanraadde te gaan varen, iets wat hij toen zelf eigenlijk wilde (en ook een keer gedaan heeft), maar niet durfde. Feriz houdt jaren een idealistische voorstelling van het varen, reizen, trekken en het uiteindelijke vestigen op een onbewoond eiland. Het is soms alsof Slauerhoff het leven leidde dat Feriz had willen leiden. Maar Slauerhoff weet inmiddels van de schaduwzijde van dit bestaan: ‘Ik geloof dat jij te veel je eigen verdrongen wenschen in mij transponeert.’ In alle brieven overheerst het Slauerhoffiaanse dualisme tussen varen en aan wal zijn, tussen arts zijn en schrijver. In Feriz heeft hij bij tijden een lotgenoot: ‘Hoewel er veel verschil is (je beweerde zelfs eens “im Grund sind wir Feinde”) staan wij t.o. de samenleving precies op dezelfde manier half er in half er uit, geen van beiden zijn wij geschikt voor van Zanten echter evenmin om geheel ooit er in op te gaan. Beiden willen wij ook het Oosten.’

Slauerhoff met Darja Collin en E. du Perron

Dualisme

Slauerhoff is het soort dichter waarbij men regelmatig terugkeert, maar nooit te lang blijft hangen. Dat is een eigenschap van absolutistische dichters die de lezer in elk gedicht langs de afgrond leiden. Het is daar niet veilig. Men kijkt er even in en men weet weer hoe de grenzen eruit zien. Maar zulke poëzie, over ‘de onmogelijkheden des levens’ en een ‘onverdraagzaam leven’, ontleent zijn waarde juist aan die afschrikwekkende grenzen. Hoe zou men zonder ze moeten leven? Een verglijdende horizon is geen horizon. De brieven aan Feriz bevestigen wat Slauerhoff in zijn poëzie, romans en verhalen heeft kwijtgewild, maar hier ziet men hoe banaal en grauw de werkelijkheid is die tot grote poëzie kan leiden. Het dualisme is net iets te scherp gekant en de wanhoop net iets te meedogenloos, maar als Slauerhoff er geen poëzie of proza uit had gewrongen zouden deze brieven uitermate weinig heroïsch hebben geklonken. Het is geen poëzie die men hier leest, maar het triviale gekras van een groot dichter. In een nog steeds uiterst leesbaar en ter zake essay van Willem Frederik Hermans in het nummer van het tijdschrift Proloog uit 1946 staat een verklaring voor het feit dat Slauerhoffs brieven iets heel anders zijn dan zijn gedichten: wat hij in essentie te zeggen had was zo weinig dat het zich alleen maar in de vorm van poëzie liet uitdrukken: ‘Alles kwam voor hem vrijwel op het zelfde neer en dat was met weinig woorden te zeggen, ja met een bepaalde gelaatstrek al. Hij had iets essentieels te zeggen en alle essentiële dingen bestaan vrijwel uit niets. “Die het weten spreken niet, die spreken weten het niet.”’ Dat weinige vindt men in een van de twee gedichten met de titel ‘De ontdekker’ - een habitus of beroep dat altijd nieuwsgierig maakt. Daarin staat de snelle evolutie van een verlangen te lezen: het begint met ‘Hij had het land waarvoor hij scheepging lief, / Lief, als een vrouw 't verborgen komende’ en leidt via ‘Maar toen het lag ontdekt, leek het verraad. / Geen stille en onzichtbre streng verbond hen tweeën’ naar het onvermijdelijke ‘Hem bleef geen raad / Dan voort te varen, doelloos, desolaat / En zonder drift - leeg, over leege zeeën.’ Is het een wonder dat Slauerhoff een brief van februari 1930 eindigt met: ‘Schrijf mij spoedig of je 't nu inziet en met mij eens bent. Vernietig mijn brieven.’?

■