Vrij Nederland. Boekenbijlage 1984

[p. 45]

De wraak van de provincie
Het romandebuut van Jan Brokken

De provincie door Jan Brokken Uitgever: De Arbeiderspers 172 p. f27,50
Frans de Rover

Rituele moord in de Hoekse Waard. Bloed in de Zuidhollandse, christelijk-historische kleigrond. Haagse Post ‘human interest’ journalist Jan Brokken laat zich in de vermomming van reporter Frank de Roover door jeugdvriend Koos Spoormaker naar de plaats des onheils roepen en niet alleen om de begrafenis van het slachtoffer mee te maken. De terugkomst van Frank na zo veel jaren in zijn geboortedorp Portland leidt tot een confrontatie met zijn verleden, met zijn jeugdvrienden, een confrontatie vooral met de meedogenloze ‘god van Abraham, Izaäk en de Portlanders’.

Niet de vraag wie de moord gepleegd heeft is verantwoordelijk voor de spanning van het verhaal; de roman opent met de zin: ‘Op de dag dat Peter van der Grinten, gehuld in een zwarte cape, Lili Sartorius met tal van messteken om het leven bracht, dooide het.’ Die winterdag heeft de climax plaats van een ingewikkeld patroon van liefdesschijnbewegingen, jaloezie en wraak, gevoed door religieus fanatisme, tussen Frank, Peter, Koos en de mooiste meid van Portland, die ook nog prachtig viool kon spelen: Lili Sartorius. De spanning die het boek draagt, wordt veroorzaakt door de vraag naar het waaróm van de gruwelijke daad; Brokken is er in geslaagd de informatie daarover zodanig te doseren dat toch ieder hoofdstuk weer een nieuw stukje aan de puzzel toevoegt met als pikante bijzonderheid dat Frank de Roover zich door zijn grondige speurwerk van een geïnvolveerd getuige steeds meer tot direct betrokkene, en volgens sommige Portlanders, zelfs tot regelrechte ‘schuldige’ van de moord ontwikkelt.

Wie een dergelijke problematiek op deze wijze vorm wil geven, loopt het gevaar te stranden op een clichématig provincialisme in literaire zin, waarbij iedere psychologische aanvaardbaarheid van de handeling verloren gaat. Brokken weet dat gevaar door het kiezen van de juiste distantie behendig te vermijden en daarvoor is hij zeker schatplichtig aan door hem bewonderde Zuid-Amerikaanse auteurs, met name Marquez. De provincie laat een ‘grootsteedse indruk’ na omdat de vele anecdotische, ‘couleur locale’ details die de sfeer van Portland moeten illustreren, uiteindelijk niet meer dan illustratiemateriaal zijn voor de stelling dat niemand zich ooit zonder kleerscheuren uit zijn verleden kan bevrijden. Het feit dat dat verleden hier in Portland, in de neerdrukkende atmosfeer van Gods vinger en lage wolkenluchten is gesitueerd, geeft die persoonlijke vrijheidsstrijd extra reliëf.

Jan Brokken, foto Chris van Houts

Modderpoel

Portland. Het dorp bezat de vrolijkheid van een modderpoel. Wat Frank bij zijn speurtocht naar de motieven van de dader aan jeugdherinneringen boven water haalt, staat aanvankelijk wel degelijk in het teken van vrolijkheid. Frank en zijn onafscheidelijke vriend Peter, met in hun kielzog de niet geheel geaccepteerde Koos, beleven door hun welgestelde ouders onbezorgde schooljaren met spannende jongensmomenten, van het traditionele ‘domineetje sarren’ met pas verworven middelbare schoolkennis van filosofie tot de opwinding van de ontluikende erotiek tegenover Lili - met de sterk beschreven scène waarin Lili zich in een weiland tussen de beide angstig-opgewonden jongens Frank en Peter gedeeltelijk ontkleedt en laat betasten. Maar zonder het zich te realiseren waren de vier zorgelozen geoormerkt, of zoals de wachtcommandant van de rijkspolitie het na de moord tegenover Frank omschrijft: ‘‘Jullie waren alle vier arrogant.’ Zijn stem kreeg iets boosaardigs. ‘Achter ons,’ zei hij, ‘achter ons liggen honderden jaren van uitbuiting en vernedering. Daar kunnen jullie niets aan doen, maar jullie dragen nu eenmaal dezelfde achternamen als jullie voorouders. Jullie worden met die vernedering vereenzelvigd en dat hebben jullie nooit begrepen (...) Voor jou hebben de anderen geen naam, geen gezicht, geen geschiedenis. Vind je het vreemd dat ze dat niet langer pikken? Ook zij willen een naam, ook zij willen een gezicht, ook zij willen voortleven. Iedereen verlangt naar ontsterfelijkheid, Frank, iedereen. Daarom hebben zij zich gewroken en wie zich wreekt, wreekt zich bijna altijd op een meerdere, bijna nooit op een mindere.’ De wraak van de Portlandse gemeenschap op hun arrogante meerderen bestaat uit hun volstrekte stilzwijgen voor (en na) het proces tegen Peter, die zichzelf na de moord direct aangaf, verder zijn mond hield en daarmee voor de officier van justitie, de rechter en psychiaters de zaak ‘doodeenvoudig’ maakte: een overspelige vrouw; jaloezie - geen verzachtende omstandigheden en dus een maximale straf.

Frank weet wel beter: wat hij ondanks de afwerende houding van de Portlanders aan informatie verzamelt wijst in een andere, veel complexere richting. ‘Het had er alle schijn van dat de god van Abraham, Izaäk en de Portlanders Peter van der Grinten een handje had willen helpen.’ Peter als gewillig instrument, als uitvoerder van de op wraak gebaseerde gedachtenwereld van de Portlanders; weer is het de

[p. 46]

wachtcommandant die de situatie scherp doorziet: ‘Je zou denken dat de wereld evolueert, maar het is niet zo. Leg mijn rapport naast het oude testament en je ziet geen verschil. Oog om oog, tand om tand, zo luidt nog steeds de gruwelwet.’ Wie het gedaan heeft, heeft het gedaan, maar aan de wieg van alle latere ellende stond die drang naar vrijheid, die poging zich los te maken uit de wurgende omhelzing van het milieu. Frank en Peter zijn de eersten die na hun middelbare school Portland de rug toe keren, Lili in tranen achterlatend. Peter houdt het niet lang vol in ‘de’ wereld: ‘Waar ik ook kwam, ik werd als een schillenboer behandeld. Ik keerde naar Portland terug, veroverde Lili, vond in haar nabijheid de herinnering aan vroeger en realiseerde me daardoor des te sterker hoezeer alles veranderd was.’ Lili weigert achterom te kijken; zij wil beweging en verandering waar Peter rust en stilstand zoekt. Zijn hang naar de idyllische tijd van de vroegere vriendschap neemt ziekelijke vormen aan; hun huwelijk wordt een fiasco waarvoor de kiem gelegd is op hun huwelijksdag. Lili heeft het met opzet zo georganiseerd dat Frank, die op dat moment in Frankrijk verblijft, bij het huwelijk aanwezig is. Als de sterke man die het gedurfd heeft uit te breken, als degeen die het elders ‘gemaakt’ heeft, keert hij terug - door de Portlanders met argwaan bekeken. Oude hartstocht tussen hem en Lili laait op; tijdens het huwelijksmaal speelt Lili viool, hij begeleidt haar op de piano. Het spel maakt hen zo opgewonden dat ze het gezelschap ontvluchten en naar het theehuis rennen.

Zinnelijkheid

In de scène die dan volgt - het moment van onbedachtzaamheid dat maakt dat men eeuwig schreit - verliezen Brokken / De Roover iedere distantie uit het oog en barsten uit in de meest lyrische passage van de roman: ‘Misschien moet ik mijn gedrag veroordelen, misschien moet ik mijn gedrag als immoreel bestempelen, maar er bestaat zo iets als de trilling van de muziek, die dwars door alle barrières heengaat en lak heeft aan conventies. Het is een hoog en ijl geluid dat gepaard gaat met een vrijwel onzichtbare vibratie; een tinteling die bij het oor begint en als brandewijn door het lichaam glijdt, een trilling die de sensaties verhevigt, die van lust wellust maakt en van hartstocht bezetenheid (...) Men kan die trilling verbieden, maar dan moet men de

[p. 47]

beste muziek verbieden, men kan die trilling ontkennen, maar dan heeft men nooit een instrument bespeeld, men kan die trilling zelfs onzin noemen, maar dan is men Oostindisch doof. Die trilling vormt een mysterie, wordt door niemand ten volle aanvaard, maar zij bestaat, zoals anderen beweren dat God bestaat, zonder dat ze daarvoor tot bescheidenheid dwingende bewijzen kunnen aandragen.’

Aldus de uitbarsting van zinnelijkheid die tien jaar later als tot ‘de verlossing van Lili’, de rituele moord op een zondige vrouw, zal leiden, want Koos Spoormaker, door zijn afkomst tot hun vriend veroordeeld maar door mindere begaafdheid de eeuwig buitengeslotene, is hen gevolgd en is getuige van hun hartstochtelijke vrijpartij. Slechts één gevoel neemt bezit van hem: wraak nemen. En zijn moment zal komen, eerst door chantage van Lili na haar scheiding van Peter, later als instrument van de moraal van de Portlanders, daartoe aangezet door... Peter. Maar tijdens de rechtzitting komt van dit alles niets naar boven; de Portlanders trekken een gesloten front van stilzwijgen - zíj hebben genoegdoening gekregen. Nog eenmaal citeer ik de wachtcommandant die Frank in zijn drang ‘de waarheid’ aan het licht te brengen tot voorzichtigheid maant: ‘Dan zal er haat en verderf in Portland heersen. Men zal elkaar niet alleen nawijzen, men zal elkaar naar de keel grijpen en het dorp zal veranderen in een hel. Beter is dat jij de schuld op de schouders neemt. Jij bent sterk, Frank, jij kunt de last dragen. Jij woont hier niet en later, later kun je er altijd nog over schrijven.’

De prijs van de vrijheid; het lijkt of met deze roman op overtuigende wijze een schuld wordt ingelost.

■

edward ardizzone