Vrij Nederland. Boekenbijlage 1984

[p. 38]

Macht, het hart van de anatomische les
Galbraith' verhulde polemiek tegen de neo-conservatieven

The Anatomy of Power door John Kenneth Galbraith Uitgever: Hamish Hamilton, 212 p., f38,50
G. van Benthem van den Bergh

Macht is een aspect van alle relaties tussen mensen, of dat nu ouders en kinderen, mannen en vrouwen, ondernemers en werknemers, of georganiseerde groepen zoals staten en politieke partijen zijn. In het gewone spraakgebruik kan ‘macht’ worden gebruikt voor het beschrijven van iedere vorm van asymmetrie in menselijke verhoudingen. Die asymmetrie - ofte wel de zeer belangrijke verschillen tussen de kansen en mogelijkheden van mensen als individuen en als groepen - is waarschijnlijk het meest pregnante aspect van het menselijk samenleven.

Daarom is de neiging begrijpelijk om vanuit het begrip ‘macht’ een algemene theorie van het menselijk samenleven te ontwikkelen, of althans het machtsbegrip als de sleutel te zien waarmee de geheimen van maatschappelijke ongelijkheid ontsluierd kunnen worden. Bertrand Russell heeft dat bij voorbeeld geprobeerd met zijn Power: a Social Analysis. Macht is natuurlijk vooral in de politieke wetenschappen een centraal begrip. Zo uiteenlopende auteurs als Hans Morgenthau, C. Wright Mills en J.L. Heldring hebben in het voetspoor van Machiavelli eensgezind gesteld dat in de politiek alles om ‘macht’ draait. Karl Deutsch heeft zelfs geprobeerd om ‘macht’ tot universeel meetinstrument te maken, dat dezelfde functie zou kunnen vervullen als geld in de economie, een overigens mislukte poging.

De literatuur over macht is onafzienbaar. Wie er kennis van neemt, wordt onmiddellijk getroffen door een enorme begripsverwarring. Dat kan ook moeilijk anders, omdat macht niet iets is dat op zich zelf bestudeerd kan worden, geen categorie is als elektriciteit, al betekent het Engelse begrip ‘power’ ook dat. Vaak wordt geen duidelijk onder scheid gemaakt tussen macht en veroorzaking. En aangezien vooral bij onplezierige gebeurtenissen nog steeds de schuldvraag wordt gesteld en een schuldoorzaak wordt gezocht, worden zulke schuldoorzaken vaak verpersoonlijkt en met ‘macht’ bekleed. In plaats van naar onpersoonlijke samenhangen wordt naar machtige veroorzakers gezocht, zoals de tweehonderd van Mertens, multinationale ondernemingen, de Verenigde Staten, de Sovjetunie of het kapitalisme c.q. communisme. Er wordt dan evenmin onderscheid gemaakt tussen de dwang van omstandigheden, met name concurrentiedwang, en het uitoefenen van of onderworpen zijn aan ‘macht’.

John Kenneth Galbraith

Het zicht op de aard van machtsverhoudingen wordt vaak bepaald door de positie die men in een hiërarchie inneemt. Zo oefenen ondergeschikte werknemers hun functie uit op grond van directieven van boven en zien zij zich zelf als ‘machteloos’, hoewel zij over ‘hindermacht’ beschikken, zeker als het moeilijk is om hen te ontslaan. De directeur van een onderneming daarentegen ziet slechts hoe klein zijn eigen speelruimte is, door de inertie van zijn organisatie, de sterke regulering door de overheid en de dwang van de concurrentie. Daarom zal hij zich zelf niet als ‘machtig’ beschouwen. Hoe omvangrijker een organisatie is, hoe meer leidinggevenden inderdaad van hun ondergeschikten afhankelijk zijn. Een volgende oorzaak van de grote verwarring in de literatuur over macht is de druk van het gewone spraakgebruik. ‘Macht’ is alleen een zelfstandig naamwoord, geen werkwoord. We kunnen niet zeggen: hij macht haar. Daarom zien mensen macht meestal als iets dat iemand heeft: als een substantie, een eigenschap of een attribuut. Zo zou je volgens de auteurs van een bekende studie kunnen Graven naar macht, alsof het goud was. Ondanks Max Webers grote stap vooruit - macht te zien als aspect van een relatie tussen mensen, als de kans dat iemand zijn wil kan doorzetten tegen de wil van iemand anders - blijft de verleiding groot om over macht te denken als iets dat de een heeft en de ander niet. Maar geheel machteloos is niemand. Hun liefde maakt ouders afhankelijk van ook de kleinste kinderen, hun arbeidsprestatie biedt slaven zekere machtskansen tegenover hun heren.

Liefde

Omdat ‘macht’, evenals bij voorbeeld communicatie, een aspect van alle menselijke betrekkingen is, is een aparte machts- of communicatietheorie onmogelijk. Maar in elke theorie over menselijk samenleven moet met machtsverhoudingen rekening worden gehouden. Daar bestaat vaak weerstand tegen, bij voorbeeld in de economie of in het nadenken over het huwelijk, die respectievelijk door de onzichtbare hand of door liefde gereguleerd zouden worden. Het benadrukken van het belang van ‘macht’ kan daarom een belangrijke ontmythologiserende functie hebben. Macht mag een verwarrend begrip zijn, het is onmisbaar.

Gezien het voorgaande is er durf voor nodig om een boek toe te voegen aan de algemene literatuur over macht. Nu, durf kan Galbraith niet worden ontzegd. Hij heeft zich altijd zowel naar inhoud als naar vorm tot buitenstaander in zijn eigen beroepsgroep van economen gemaakt. Hij schrijft voor een algemeen publiek en houdt zich bezig met problemen die de grenzen van zijn eigen discipline te buiten gaan of daarin nauwelijks aan de orde worden gesteld. In de gevestigde economische theorie - de neoklassieke benadering - speelt macht nauwelijks een rol. Maar Galbraith heeft vanaf het begin van zijn loopbaan juist het machtsbegrip centraal gesteld. Zijn eerste boek - over het Amerikaans kapitalisme - droeg ‘the concept of countervailing power’, het begrip van tegenmacht, als ondertitel. In zijn The New Industrial State voert hij de ‘technostructuur’ in als een half-persoonlijk, half-onpersoonlijk begrip, waarop de macht in de Amerikaanse samenleving zou berusten. Technostructuur zou het agglomeraat zijn van wetenschapsbeoefenaars en universitair opgeleide managers en ambtenaren, die in feite in plaats van het kapitaal de koers van ondernemingen en bureaucratische organisaties bepalen.

■

[p. 39]

In The Anatomy of Power wil Galbraith veertig jaar ervaring in het denken over macht samenvatten in de vorm van, zoals hij zelf zegt, een langs essay. Het gaat hem vooral om de bronnen en instrumenten van macht, waarbij hij drie categorieën onderscheidt. Galbraith maakt helaas de begripsverwarring niet minder, want ook hij voert daartoe weer drie nieuwe begrippen in. Hij onderscheidt drie C's: condign, compensatory and conditioned power, die als drieslag onvertaalbaar zijn. Het gaat om ruwweg straf, beloning en overreding als drie vormen van beïnvloeding van gedrag. Bij de eerste vorm wordt van dwang en sancties gebruikt gemaakt, bij de tweede wordt een positieve tegenprestatie geboden, en bij de derde vorm gaat het om beïnvloeding door onderwijs, propaganda, informatieverschaffing, adverteren, enzovoort. Het probleem bij de laatste categorie is, dat Galbraith daar ook impliciete beïnvloeding door bij voorbeeld culturele normen toe rekent. Waarom gehoorzaamden vrouwen vroeger mannen? Omdat de culturele norm nu eenmaal was dat dat zo hoorde en ‘natuurlijk’ was, hetgeen vrouwen aanvaardden, zegt Galbraith. Maar hier verwart hij macht en oorzaak, of beter samenhang. Waarom iets gebeurt zoals het gebeurt, is toch een andere vraag dan waarom A doet wat B zegt of wil?

Conservatieven

Als algemeen overzicht van het thema ‘macht’ is het boek van Galbraith onbevredigend. Het is niet specifiek genoeg. Galbraith had beter een specifieke vraagstelling kunnen kiezen. Bij voorbeeld: wat betekende het gelijker worden van de machtsverhoudingen in de samenleving voor het economisch leven, en omgekeerd? En: wat zijn de gevolgen van recente openlijke pogingen door ‘conservatieven’ om die machtsverhoudingen weer ongelijker te maken op basis van de latent toegenomen machtsongelijkheden, zoals die samenhangen met de economische crisis en toegenomen werkloosheid? In feite is dat het verborgen onderwerp van het boek van Galbraith. Het is een impliciete polemiek tegen de neoconservatieve kijk op economie en samenleving, zoals die in het Reagan-bewind wordt belichaamd. En de titel Anatomie van de macht wil zeggen dat hij heeft geprobeerd om zijn lezers te laten zien hoe de verschillende aspecten van machtsongelijkheid met elkaar samenhangen. Galbraith wil zijn lezers helpen zich beter te weer te stellen tegen pogingen om de machtsverhoudingen in de samenleving weer ongelijker te maken. Maar hij zou daar waarschijnlijk beter in geslaagd zijn als hij eerst explicieter de vraag had beantwoord hoe de machtsverhoudingen in de meer ontwikkelde samenlevingen in de loop der eeuwen minder ongelijk zijn geworden. Hij constateert wel een overgang van dwang naar beloning als belangrijkste machtsinstrument, maar verklaart nauwelijks of niet hoe dat is gebeurd. Een geslaagd boek is The Anatomy of Power daarom niet, sympathiek en lezenswaardig is het wel.

■

edward ardizzone