Vrij Nederland. Boekenbijlage 1984

[p. 36]

Zoon beschrijft vader
Vervolg van pagina 33

vrouwen aan wie ze geen hekel had. In 1900 had Wells publiekelijk als zijn mening gegeven dat, nu er betrouwbare anticonceptiemiddelen bestonden, geslachtsverkeer een plezierig sociaal tijdverdrijf was geworden, zo iets als golf of kaartspelen. Het is eigenlijk wel grappig dat de aartsrationalist H.G. Wells zich in dit opzicht blijkbaar door een ander lichaamsdeel dan door zijn brein heeft laten leiden, en dit terwijl het centrale thema van al zijn werk zo kan worden gedefinieerd: de spanning tussen wetenschappelijke vooruitgang en het menselijk tekort, de noodzaak dat de mens leert zich niet door de voortbrengselen van zijn vernuft te laten overvleugelen.

De lectuur van zijn biografie wijst uit dat Wells, hoeveel bevrediging in seksuele zin hij misschien ook heeft mogen ondervinden, tegelijkertijd door zijn gebrekkige zelfbeheersing op dit terrein een aantal keren lelijk de mist is ingegaan. Tijdens een reis door de Sovjetunie, kort na de revolutie, wisten de Russen hem vooral in te palmen door de mooie Moura Zakrevskaja (ook wel gravin Benckendorff of barones Budberg) op hem te ‘planten’. In 1934 kwam Wells er achter dat Moura nog altijd agente in Sovjetdienst was, maar hij bleek eenvoudigweg niet in staat om de hem zeer conveniërende los-vaste verhouding die hij met haar had, te beëindigen. Na de dood van zijn echtgenote Jane, in 1927, wilde Wells een andere maîtresse, Odette Keun, tot Jane's opvolgster als zijn belangrijkste vrouw maken, maar Odette stelde hem pijnlijk teleur door zijn hernieuwde contact met Moura niet te slikken en hem uit haar Franse huis - haar door Wells geschonken - te zetten.

Wells' optreden onder de Fabians, dat ook al in het teken van zijn voorkeur voor een nieuwe seksuele moraal stond, bracht hem evenmin veel voldoening. De leden van de Fabian Society - een soort reservoir waarin de Labourpartij haar intellectuelen kweekte - waren zo eigengereid om vast te houden aan hun overtuiging dat een economische revolutie een dringender noodzaak vormde dan een seksuele. Afgezien van zijn hinkstapsprongen in de tijd, wordt het leven van Wells door Anthony West boeiend naverteld. De toon is er één van solidariteit met een bewonderde vader, over wie nogal wat misverstanden bestaan en die verdedigd moet worden tegen eerdere scribenten. Het uitgangspunt omvat dus allerminst de pretentie van objectiviteit. De auteur deelt trouwens ergens mee dat zijn besluit om dit boek te schrijven vooral is voortgekomen uit onbehagen over de wat twijfelachtige plaats die Wells inneemt in de kritiek, met de woorden van Lytton Strachey - ‘Wells simply won't do’ - als beslissende prikkel. Dat is allemaal heel aanvaardbaar. Menselijk gesproken mag men wel vaststellen dat het West niet weinig siert dat hij zich zoveel méér bekommert om de postume reputatie van zijn vader dan Wells zelf het zich tijdens zijn leven heeft gedaan om het welzijn van deze ‘onechte’ zoon.

Wests benadering heeft wel tot gevolg dat iedereen die zich ooit, al is het maar in conflicten of polemieken die iedereen nu vergeten is, min of meer als tegenstander van Wells heeft opgesteld, in dit boek wordt afgedaan via wegwerpende formuleringen van een nogal haastig soort. Zo heet George Bernard Shaw ‘een koude wrede man van nature’, Kingsley Martin (hoofdredacteur van de New Statesman) ‘een consequent dwaze man’, Beatrice Webb ‘een buitengewoon arrogante vrouw met een beperkte intelligentie’ enzovoorts.

Roman

Tegelijk met de Amerikaanse verschijning van H.G. Wells; Aspects of a Life (het boek komt in Engeland pas in juni uit), is er van dezelfde auteur in Engeland een roman gepubliceerd die in de oorspronkelijke Amerikaanse uitgave al van 1955 dateert. Wel is Heritage voorzien van een nieuwe inleiding. Anthony West deelt daarin mee dat hij, toen hij zijn roman vijfendertig jaar geleden schreef (blijkbaar heeft hij er destijds dus enige jaren mee moeten leuren), boos was op zijn moeder, alsook dat ze ‘van zins was mij kwaad te doen zoveel ze kon, en dat ze in dat besluit volhardde zolang ze adem in haar lijf hadd om haar boosaardigheid te steunen’. Hij beschrijft de juridische stappen die zijn moeder zette en die tot gevolg hadden dat zijn vader, althans in termen van de wet, in het geheel niets meer met hem te maken had. Ook vertelt West dat zijn moeder kort daarna in het huwelijk trad met een rijke man, die hem, West, later op haar aandringen uit zijn testament schrapte toen deze het voornemen bleek te koesteren een biografie van Wells te schrijven. We vernemen dat Rebecca West brieven schreef om haar zoon te belasteren en dat haar voornaamste hartstochten bestonden uit ‘geld, haat en bemoeizucht’.

De tekst uit 1955 die op dit alles volgt is een soort Bildungsroman, waarin een alter-ego van de auteur vertelt hoe hij als ongewenst kind van twee monsterachtig egoïstische en van elkaar gescheiden ouders groot is geworden. De naam van deze verteller luidt Richard Savage, een opzettelijke verwijzing naar een dichter (1697?-1743) wiens moeder er vooral op uit is geweest hem aan de galg te krijgen.

De Richard van de roman leeft afwisselend bij zijn moeder, een krengerige actrice, en zijn vader, een beroemd schrijver. Die schrijver heeft af en toe vrouwen in zijn menage, van wie Lolotte Gräfin Essling-Sterlinghoven het belangrijkste is voor Richards ontwikkelingsgang, want zij bezorgt hem haar aantrekkelijke nichtje als partner voor zijn eerste seksuele ervaringen. Zijn moeder hertrouwt met een welgestelde landeigenaar, die Richard als zijn zoon wil beschouwen, maar helaas, ze laat die man ook weer in de steek.

Voetnoot

Uit dat laatste blijkt al dat Heritage niet helemáál een sleutelroman is, want de moeder van West is gehuwd gebleven. Dat het boek nu pas in Engeland verschijnt, is niettemin een gevolg van stappen die Rebecca West destijds tegen de voorgenomen Engelse publikatie ondernam, hetgeen Anthony West - naar hij ooit in de New York Times liet weten - een strop van 25.000 dollar bezorgde. Derhalve heeft hij op haar dood moeten wachten (lang: ze stierf in 1983, negentig jaar oud) vooraleer de roman in Engeland kon verschijnen.

En? Zal dit lange uitstel nu de moeite waard blijken voor Engelse lezers? Er zullen er onder hen wel zijn die zich verbazen over het feit dat de schrijver in negenentwintig lange jaren blijkbaar geen gelegenheid heeft gevonden zijn tekst even te ontdoen van Amerikanismen als ‘favor’ (voor ‘favour’), ‘honor’ (‘honour’) en ‘labor’ (‘labour’), soms nota bene in brieven van de in Groot-Brittannië geboren en getogen protagonisten. Ernstiger is de beginnersfout die West begaat doordat er hier en daar in zijn in de eerste persoon geschreven romanverhaal dingen worden meegedeeld die de ik-figuur onmogelijk kan weten: verrichtingen en gedachten van derden. Verder klinken de dialogen soms heel onwaarachtig. Veel van wat bij voorbeeld die vader in de mond gelegd krijgt, heeft trouwens geen enkele functie in het verhaal en ontleent alleen enige betekenis aan de omstandigheid dat het hier om een portret van Wells gaat.

En toch heeft Heritage zeker aardige kanten. Veel van wat de verteller meldt wordt door de lezer als levendig en echt ervaren. Men voelt dat de auteur met authentiek materiaal in de weer is geweest, en heeft niet iedereen die het verhaal van zijn jeugd doet althans enig recht op wat aandacht? Daarbij was déze jeugd dan nog zeer ongewoon. Eigenlijk gaat het hier om materiaal dat een betere schrijver zou hebben verdiend. H.G. Wells bij voorbeeld. Nu moeten we deze roman maar beschouwen als een curieuze voetnoot bij diens biografie.

■