Vrij Nederland. Boekenbijlage 1984

[p. 32]

Zoon beschrijft vader
De biografie over H.G. Wells

H.G. Wells. Aspects of a Life door Anthony West Uitgever: Random House, 405 p. f65,70 Importeur: Van Ditmar
Heritage door Anthony West Uitgever: Secker & Warburg, 309 p. f46,80
Martin Koomen

H.G. Wells behoort tot het ras van de veelschrijvers. Niet alleen heeft deze Engelse schrijver in de negenenzeventig jaren van zijn leven heel wat gepubliceerd, hij is daarenboven ook nog met totaal verschillende genres in de weer geweest. Hij is begonnen met fantastische vertellingen van het soort dat nu als science fiction te boek staat: The Time Machine (1895), The Invisible Man (1897) en The War of the Worlds (1898) zijn werken die zich nog altijd uitstekend laten lezen. Spannend, beklemmend, meeslepend - dat soort termen dringt zich op, en dan is er ook nog een toets van versluierde ironie, die deze boeken onvergetelijk maakt.

Vervolgens trad om zo te zeggen een nieuwe Wells naar voren, die zich liet gelden in boeken als Love and Mr. Lewisham (1900), Kipps, the Story of a Simple Soul (1905) en Mr. Polly (1910), romans die het leven van de ‘kleine man’ exploreerden, de klasse van neringdoenden en geschoolde arbeiders waaruit de schrijver zelf afkomstig was. Het is nog steeds de moeite waard hem hier te volgen, maar daarna is Wells' schrijverschap geheel en al in het teken van zijn politieke en sociologische belangstelling komen te staan, met als gevolg al die kloeke banden die in het antiquariaat nu op de allerstoffigste planken staan, voor alle eeuwigheid lijkt het wel, onder het sonore galmen van hun titels: Outline of History, The Science of Life, The Work, Wealth, and Happiness of Mankind, Men Like Gods, The Shape of Things to Come. Ooit, in de jaren twintig en dertig, stoffeerden deze werken salontafels in de voorsteden en vormden ze het geestelijk eigendom van wat toen zo prachtig heette ‘het denkend deel der natie’, met dien verstande dat ‘natie’ hier geenszins alleen op Engeland slaat maar eigenlijk op alle delen van de wereld die zo fortuinlijk waren om mede door een voor-uitstrevend-liberale burgerij te worden bewoond. Wells vertolkte op welsprekende wijze het vooruitgangsgeloof van deze groepen. Zijn vertrouwen in de macht van de rede, die er uiteindelijk voor zou zorgen dat alles wel goed kwam met de mensheid, dat er een rechtvaardige ‘wereldorde’ zou komen, bestuurd door wijze lieden die bij voorbeeld vegetariër of anderszins door het goede bezield waren, dat alles vond veel weerklank, vooral - maar zeker niet alleen - bij jongeren. Wells, die enige tijd lid is geweest van de Fabian Society, noemde zich ‘anti-marxistisch socialist’. Tijdens een drie uur durend gesprek dat hij in 1934 met Stalin mocht voeren, trachtte hij de Rode Tsaar er niet alleen van te overtuigen dat deze in de Sovjetunie oppositie zou moeten toestaan, maar ook dat de klassenstrijd zou moeten worden afgezworen. Veertien jaar eerder al had hij een ontmoeting gehad met Lenin, die hem bij die gelegenheid trof als een moedig en besluitvaardig man. Omgekeerd schijnt de indruk die Wells op de Russische revolutionair en leider heeft gemaakt, veel minder gunstig te zijn geweest. Volgens Trotski had Lenin zich na zijn treffen met Wells deze woorden laten ontvallen: ‘Bah! Wat een bekrompen kleinburger! Bah! Wat een filister!’

H.G. Wells, tekening David Levine

Rebecca West

Déze Wells, de man die op voet van gelijkheid omging met de groten der aarde, popularisator van een wereldgeschiedenis die hij van vlakbij kon volgen, is het beeld dat men zich van de schrijver vormt gaan overheersen. De kunstenaar is verdrongen door de journalist, en journalistiek is per definitie vluchtig en tijdgebonden. Waarschijnlijk ligt daar de reden waarom Wells nu, om het zo maar uit te drukken, nergens meer is. Er was betrekkelijk weinig kritische en biografische aandacht aan hem geschonken toen er ineens, tien jaar geleden, een verzameling brieven werd gepubliceerd die Wells had geschreven aan de vrouw met wie hij enige jaren een verhouding had, de schrijfster Rebecca West (H.G. Wells and Rebecca West, samengesteld en toegelicht door Gordon N. Ray). Het bleek een hoogst opmerkelijke uitgave.

Wie er kennis van nam, moest wel concluderen dat Wells een ‘infantiele egomaniak’ was geweest (aldus een interpretatie in de New York Times), die een nietsvermoedende Rebecca West opzettelijk met een kind had opgezadeld. ‘In een ogenblik van boosheid,’ zo vernam de lezer van het boek uit een van de toelichtende teksten, ‘toen hij vreesde dat Rebecca hem zou kunnen verlaten, liet Wells met opzet zijn gewone voorzorgen achterwege in de hoop dat zwangerschap haar aan hem zou binden.’ Rebecca West daarentegen, die zesentwintig jaar jonger was dan Wells, trad naar voren als diens schuldeloze slachtoffer, vervuld van moederlijke zorg voor de zoon aan wiens lot Wells zich weinig gelegen liet liggen. Aan de totstandkoming van het genoemde boek was vol ijver meegewerkt door Rebecca West zelf.

Nu, niet veel meer dan een jaar na de dood van die schrijfster, zijn er twee boeken verschenen die een volstrekt ander licht op de zaak werpen. Ze zijn beide van de hand van Anthony West, en het allereerste dat men van hem moet weten is dat hij de zoon is waarvan net sprake was: het kind uit de weinig gelukkige verbintenis tussen H.G. Wells en Rebecca West.

Het meest ambitieuze van de twee werken dient zich aan als een biografie van Wells. De ondertitel (Aspects of a Life) houdt dan wel een beperking in, maar men heeft hier toch wel degelijk een poging tot formele levensbeschrijving in handen, waarin alle belangrijke feiten tussen Wells' geboorte (1866) en dood (1946) de revue passeren. Het rare - en onbevredigende - is

[p. 33]

evenwel dat de auteur tegelijkertijd geen enkele afstand tot zijn onderwerp heeft willen nemen. Dit blijkt om te beginnen al uit het onbenullige feit dat Wells letterlijk overal in deze vierhonderd bladzijden ‘mijn vader’ heet en dat de ouders van de grote man, die door deze auteur nooit zijn ontmoet, met ijzeren vasthoudendheid ‘mijn grootvader’ dan wel ‘mijn grootmoeder’ worden genoemd. Maar het blijkt vooral uit de vreemde, vermoeiend a-chronologische manier waarop het werk is opgezet.

Zo opent Anthony West de biografie van zijn vader met het ogenblik van zijn eigen geboorte, in 1914, alsof dit de belangrijkste gebeurtenis in Wells' leven is geweest. Waarschijnlijk heeft de auteur voor deze aanpak gekozen opdat er zoveel mogelijk nadruk zou vallen op zijn visie inzake de affaire met Rebecca West. Het is zijn opvatting dat deze schrijfster (haar eigenlijke naam luidde Cicily Isabel Fairfield) ‘aan haar levensgeschiedenis dacht als iets dat door redigeren gemakkelijk verbeterd kon worden en (...) ze besefte dat als haar biografen haar naar haar zin moesten portretteren, ze hen diende te voorzien van passend materiaal om te bewerken’. Alle autobiografische uitingen van Rebecca West, met inbegrip van iedere brief die ze schreef, moeten volgens haar zoon in dit onbarmhartige licht worden bezien.

Kunstgreep

Anthony West gaat nog net niet zover dat hij zijn eigen verwekking een rechtstreeks gevolg van een initiatief van Rebecca noemt; wel lezen we - vlak voor de mededeling dat ze zwanger werd - over ‘haar begeerte naar hem (naar Wells dus), en haar kennelijke besluit om een plaats in zijn leven te hebben’.

De kunstgreep van de biograaf om uit te gaan van zijn eigen geboorte, heeft nogal ongelukkige gevolgen. De tweede helft van Wells' leven vult nu de eerste helft van het boek, en omgekeerd. Maar zelfs binnen deze malle constructie blijkt de auteur niet gewoon chronologisch te kunnen werken: al meteen na zijn valse start moet hij weer terug in de tijd teneinde een andere liefdesaffaire van ‘mijn vader’ te beschrijven. Wells was nu eenmaal een onverzadigbare minnaar met een voorkeur voor voortdurend wisselende partners. Zijn (tweede) echtgenote, Jane Wells, had geen bezwaar tegen zijn escapades: zolang hij maar niet trachtte iets voor haar verborgen te houden, en op voorwaarde dat hij zich beperkte tot

Vervolg op pagina 36