Vrij Nederland. Boekenbijlage 1984

[p. 31]

Bittere antwoorden op de hulpvraag
Olga Rodenka's verhalen uit de therapeutische tehuizen

Cake-walk en andere verhalen door Olga Rodenko Uitgever: Meulenhoff, 159 p., f24,50
Diny Schouten

Olga Rodenko, geboren in 1924, debuteerde in 1978 met Teken eens een mens, hoewel ze al eerder, omstreeks 1950, in tijdschriften (onder andere Podium en Maatstaf) publiceerde. Teken eens een mens (niet meer verkrijgbaar) bevat elf verhalen over haar ervaringen als therapeute in tehuizen voor moeilijk opvoedbare jongens. Verhalen zijn het eigenlijk nauwelijks, ze hebben iets weg van wat hulpverleners denk ik ‘protocollen’ zouden noemen: zeer sober vertelde kroniekjes van de lotgevallen van haar pupillen.

In hun samenvattende beknoptheid (en bedrieglijke eenvoud!) vergunnen ze een vreesaanjagende blik in de wereld der verschoppelingen, opgegroeid in de kaalgeslagen interieurs van verveloze instituten, omdat hun bestaan hun ouders lastig uitkwam. Wat komt er van dezulken terecht? Hebben ze een ruimere beroepskeuze dan die van dief, pooier, geweldpleger? ‘Ze zijn relatiegestoord’, vonnist de dienstdoend agoog bij Olga Rodenko's entree in het deprimerende inrichtingsleven. ‘Later heb ik gevraagd wat hij daarmee bedoelde. Hij heeft het mij uitgelegd: hoe weinig relatiemogelijkheden de jongens doorgaans van huis uit kennen, hoeveel minder daar nog van overblijft door hun uit-huis-plaatsing, hoe snel zij zich verkocht en verraden voelen, hoe wisselvallig ze daarom in hun contacten zijn, hoe abrupt zij een relatie kunnen afbreken, en niet alleen de relatie, maar eigenlijk alles wat ze voor de voeten komt: stoelen, tafels, deuren, kasten.’

Olga Rodenko, lees ik, werkte meer dan twintig jaar in tehuizen. Haar verhalen daarover vond ik nu, bij eerste kennismaking, overtuigender dan de tien uiterst korte ‘fantastische vertellingen’ die verzameld zijn in de bundel Antichambreren (1979). Met dat experimentele proza sloot Olga Rodenko zich aan bij de vijftigers. Ze maken inmiddels een wat zielloze, nogal gedateerde en in elk geval weinig authentieke indruk. In het contrast tussen de onbewogen stijl en de verbijsterende gebeurtenissen (die zich lijken af te spelen in een Sartriaanse hel) levert Rodenko trouwens wel vakwerk.

Olga Rodenko

Ditmaal pakte ze het wéér anders aan. Het ‘waar-gebeurde’ en vrij nadrukkelijk onliteraire van Teken eens een mens en het surrealistische, al te nadrukkelijk literaire van Antichambreren blijkt ze heel gelukkig en kundig te hebben gecombineerd. Tenminste, de twee langste verhalen uit Cake-walk en andere verhalen (er zijn er vijf) zijn zo. In ‘Women's disease’, het eerste verhaal, is het resultaat perfect.

Boze droom

Het verhaal begint heel onschuldig en genoeglijk: ‘Mary Mendels breakdown kwam geheel onverwacht en zonder enige merkbare aanleiding. Ze had al maandenlang in dat befaamde stuk “Wie van de twee” de dubbelrol van moeder en dochter gespeeld, en niet alleen met veel succes maar ook zo moeiteloos alsof het haar op de huid geschreven was. In feite bevond ze zich misschien wel zo ongeveer op de top van haar toneelcarrière.’ De huisarts adviseert rust. Misschien een reisje, maar dan niet te ver. Voordat huishoudster Molly (tevens ex-rivale) en regisseur Niels (tevens minnaar) haar te hulp hebben kunnen snellen met glaasjes warme melk, tranquillizers en vakantiefolders, is Mary echter verdwenen. Naar haar moeder, volgens een achtergelaten briefje. Dat klinkt normaal en begrijpelijk. Zo niet voor Mary, die zich versuft afvraagt waarvoor ze kwam, als ze eenmaal de vertrouwde muskaatachtige lucht opsnuift ‘die ooit de reden was om het ouderlijk huis te verlaten’.

Het duurt nog even voordat de lezer dezelfde onraad bespeurt als Mary: alles lijkt gewoon en geruststellend, en toch is er, even onmiskenbaar, iets mis. De boze droom ontvouwt zich in een razend tempo. In plaats van haar moeder treft ze allerlei personen aan die haar vaag bekend voorkomen: een enquêtrice die verontrustende vragen stelt en haar onverstoorbaar voor haar moeder houdt; een ‘oma’ die haar op schrille toon onweerlegbare verwijten maakt; een weerzinwekkend ventje met een waterhoofd dat overal op onverklaarbare wijze opduikt; horden nieuwsgierige buurvrouwen met identieke bolronde gezichten; een melkboer met een kolossaal wit lijf, wiens dikke vingers ‘te lang, te onbeschaamd’ rond haar tepels tasten om nog te kunnen hopen dat het allemaal een vergissing is. Toch blijft Mary hopen, dat alles zich nog normaal zal ontwikkelen. Alles ontwikkelt zich verre van normaal, maar het zou onfatsoenlijk zijn de ontknoping te verraden. Wel mag misschien onthuld dat Mary's ‘shock’ minder te maken heeft met een miskraam dan met de argeloosheid waarmee haar vriend, de modieuze regisseur, de huisdokter vertelt dat hij zo'n veelbelovende vervangster voor haar dubbelrol heeft gevonden. Arme Mary.

Registreren

Een bitter, maar met voorbeeldige ironie verteld verhaal, dat ook nog spannend is: het heeft internationale allure. Ook ‘Het kleinste aapje ter wereld’ is, met even diabolische kwaliteiten, een uitstekend verhaal, al lijken daarin de teksten van de zelfgenoegzame hulpverleners (‘stimuleren, activeren, betrekken in het groepsproces, zou ik zeggen’) mislukt in hun pogingen tot parodie.

De andere verhalen zijn veel minder opwindend. Het minst bevalt me ‘Cake-walk’, dat een restant lijkt uit de bundel Teken eens een mens: een droog vertelde case-history van het geval-Peter S., een geval van geweldpleging, waar de ik-vertellende hulpverleenster in haar beide functies weinig raad mee weet. Ze is zich vagelijk bewust van een soort jaloezie op de rechercheur die haar naar de cel van haar pupil begeleid: ‘In elk geval, dacht ik terwijl wij naar het zitje liepen dat hij ons gewezen had, hoeft híj er niets van te vinden.’ Dat zij zelf geen standpunt heeft, maakt haar als hulpverleenster sympathiek, maar voor een ik-verteller lijkt het een handicap. Hetzelfde geldt een beetje voor het al even moedeloze verhaal over ‘Carlo’, alias Roberto, die zo roerend zijn best deed in de groep ‘dat al spoedig niemand zich meer bekommerde om de oorspronkelijk vastgestelde noodzaak tot een behandeling die dieper ging’, en zijn slachtoffer, de kleurloze Hanna. Ook het verhaal ‘De lijn der dingen’ maakt, door het neutrale, opinieloze, registreren dat het ‘met dat soort jongens’ altijd verkeerd afloopt, de lezer even moedeloos als de vertelster en de onzeker geworden hulpverlener Tabe. Het is, net als het voorgaande verhaal trouwens, wat lang, vormloos en wazig in de bedoeling: deugen hulpverleners niet omdat ze zich bemoeien met zaken die toch hun eigen onafwendbare loop volgen? Deugen ze juist wel omdat ze zich - om welke duistere reden dan ook - geroepen voelen ‘antwoord te geven op de verdomde hulpvraag’, ook al is dat antwoord altijd het verkeerde antwoord? Maar Olga Rodenko weet misschien té goed dat er geen antwoorden zijn. Ze beperkt zich tot een prijzenswaardige aandacht voor de hulpvragers. Ze heeft er het recht toe: tenslotte zijn er al mensen zat ‘die altijd weten hoe of wat’.

■