Vrij Nederland. Boekenbijlage 1984

[p. 26]

Het ene en het andere leerdicht
De poëzie van schoonheid, zwammen en fossielen

Strofen door Elly de Waard Uitgever: De Harmonie, f17,50
Drijfveren door Marcel Koopman Uitgever: De Harmonie, f18,90
De iguanodons van Bernissart door Geert van Istendael Uitgever: De Arbeiderspers, f24,75
Rob Schouten

Met het Nederlandse leerdicht is het sinds Bilderdijks omineus getitelde De ziekte der geleerden niet best gesteld. Maar dat wil niet zeggen dat er in de poëzie niet meer wordt gedoceerd. Elly de Waard bij voorbeeld is zo'n docente in haar nieuwe bundel Strofen. Ze geeft les in ‘een taal, niet vaderlijk, maar volks / En door latijn geadeld: moedertaal’. Tegelijk ontwikkelt ze, in navolging van Ida Gerhardts inmiddels beruchte ‘Anno 1982’-gedichten (contra partnerruil en abortus) bezwaren tegen de geest der tijd, die als je haar suggestie mag geloven, sinds jaar en dag door de Vijftigers wordt gemaltraiteerd. Anders dan als een reactie op Luceberts verbrande gezicht der schoonheid kan ik de volgende regel uit het gedicht ‘In Deze Tijd (1983)’ tenminste niet lezen: ‘Dat schoonheid schoonheid haar gezicht bewaarde, / Spoorloos van ouderdom en elke brand geheeld.’ Waar deze schoonheid te bezichtigen is wordt er niet precies bij gezegd, maar je mag aannemen dat het in de buurt van Strofen en nog een handjevol klassiek georiënteerde dichtbundels is.

Schoonheid is niet louter een woord in De Waards poëzie. Ze probeert haar ook gedurig te beschrijven, ten detrimente van gedachten en overwegingen van psychologisch-filosofische aard. ‘Wijzer’ zul je van haar gedichten dan ook niet worden behalve dan in dit ene opzicht: dat poëzie weer op zuivere schoonheid uit moet zijn. Elly de Waard etaleert in Strofen een opvallende aandacht voor vormen, of het nu is ‘In puntige minaretten draagt de kastanje knop’ of ‘lippen die halfopen waren, een borst, / Als muts gestulpt over het bonzen van het hart’. Vormen worden verondersteld ons meer te zeggen en tegelijkertijd ingewikkelder, geheimzinniger te zijn dan de meest gecompliceerde overpeinzing: ‘Elk denkbeeld van het heelal is / Simpeler dan de sfinxen / Van een nabije oogbal.’

Marcel Koopman

Geert van Istendael

Dat het in poëzie alleen om ‘schoonheid schoonheid’ zou moeten gaan is op zich geen ondraaglijke of belachelijke gedachte, maar de verwezenlijking ervan in De Waards poëzie doet zo onnatuurlijk aan, dat je op het resultaat van deze verheerlijking niet erg gerust kunt zijn. In de eerste plaats is daar de verwaten nadruk op de last die de dichter te dragen heeft, zijn uitzonderlijke positie. Herhaaldelijk maakt de dichteres melding van het feit dat ze een dichter is en een dichterhart in zich voelt kloppen. Ze schroomt zelfs niet haar toekomstige taak te vergelijken met die van Petrarca en Dante, klassieke eenvoud is niet haar grootste deugd.

De wijze waarop ze haar schoonheidsideaal verwerkelijkt is voor het grootste deel gezwollen, retorisch. Kennelijk is ze van mening dat een ouderwetse syntaxis meer vrucht oplevert dan een hedendaagse. En dan krijg je regels als ‘Winter is het, Kerstmis spoedig’. Waar dergelijke regels bij Boutens en Leopold tot de vaste inboedel behoren, zijn ze bij De Waard duidelijk geforceerd, een krampachtig vertoon van verzet. Hier en daar wordt het ronduit lachwekkend. Zinnen als ‘De zee is purper met narcis bestrooid’ kan men met veel goede wil nog bloemrijk vinden maar een uitdrukking als ‘de puddingkleurige namiddaglucht’ kan ik niet serieus nemen, terwijl op andere plaatsen een al dan niet gewilde clichématigheid hoogtij viert: ‘Een pruik van sneeuw ligt op de dennen’.

Kortom, Strofen overtuigt mij helemaal niet van de noodzaak of waarde van deze klassieke schoonheidsrevival. Naar taalschoonheid en diepzinnigheid gerekend is het poëzie uit het jaar nul, goed gekenschetst door de volgende flauwe kul uit het gedicht ‘In Memoriam Patris’: ‘Het spoor waarlangs ons leven loopt / Bestaat uit paralellen / Van wat onverhoopt zich aan ons voordoet, / Het gaat er om ze te herkennen.’ Tja, wat zullen we dan van deze dingen zeggen? (Romeinen 8:13)

Marcel Koopman

Ook Marcel Koopman is een zeloot, niet zoals De Waard van een bepaald type poëzie, maar van een zekere levensleer die we met het gegeven dat de dichter in het Zwitserse Dornach woont met een rustig hart antroposofisch kunnen noemen. In zijn bundel Drijfveren staat een aantal gedichten die men unverfroren ‘opwekkingsliederen’ kan noemen. Het ‘Lied van de zaaimeester’ is er een van:

‘Uitverkoren zaaiers luistert!
Laat de korf een weinig rusten,
nieuwe tijden vergen nieuwe
teeltmethodes en gebruiken.’

Deze hymnische opwekking vindt voornamelijk plaats in de derde en laatste afdeling; in de vorige beschrijft Koopman eerst uitgebreid de verwording van de aarde. Het vreemde is dat zijn tranendal op geen enkele wijze correspondeert met een mij bekende werkelijkheid. Het is een zompige, drassige wereld, vol ongedierte, zwammen en fluimen. Dit moet welhaast een metaforische voorstelling van zaken zijn want men kan misschien ontevreden zijn over de huidige aarde, maar dat het niet meer dan een vochtige, schimmelende prop is, wil er bij mij niet in. Nu weet ik uit de encyclopedie (en uit niet meer dan die) dat geest en materie in de antroposofische gedachtengang één zijn of althans horen te zijn. Ik neem derhalve aan dat Koopmans beschrijving van rottingsprocessen niet slechts deze planeet maar vooral haar bewoners geldt.

Een gedicht lang zou zijn gistende kosmos nog wel te verdragen zijn maar Koopmans bundel is er voor twee derde aan gewijd in een niet aflatende stroom van steeds nieuwe varianten, die onveranderlijk hetzelfde beschrijven. In het ene gedicht ‘kiert uit de grendels klammig rag’, in het volgende zie je ‘vogels tuimelen als natte vlaggen’, waarop, next, ‘Overal russula's en melkzwammen (...) die eensklaps uit de zwamvlok exploderen.’ Waar heeft hij het toch over?

Koopmans versificatie is evenmin aantrekkelijk, een stampend metrum (dat overigens merkwaardig contrasteert met de glibberige inhoud van zijn verzen) en gezochte rijmen (in één gedicht ‘Afdaling’ houdt hij zelfs tien regels lang dezelfde rijmklank aan, wat een nogal potsierlijk effect heeft).

Drijfveren beschrijft de gang van

[p. 27]

donker naar licht, van een verduisterde aarde naar een van ‘stralend volle aren’. Poëtisch gesproken stelt het allemaal weinig voor, het bijzondere zit 'm in de wonderlijk woordenrijke maar beeldarme voorstelling van zaken. Maar de ideeënwereld c.q. (on)heilsboodschap waarmee deze poëzie vermengd is, komt niet over: ‘Lichte gewassen moeten nu verbouwd / om geel en wuivend ons te groeten, / Een zuivere bouwstijl als kristallen zout / moet zich verheffen rondom onze voeten.’ Zal ik Koopman prijzen? Op dit punt prijs ik niet. De Waards preken irriteren me, die van Marcel Koopman laten me Siberisch.

Geert van Istendael

Van de drie hier besproken bundels heeft De iguanodons van Bernissart van de Vlaamse dichter Geert van Istendael het meest weg van een echt leerdicht. Het is een kort epos in negenendertig gedichten over de lessen die de Iguanodons, een soort prehistorische leguanen waarvan in 1878 een groot aantal in het Waalse mijndorp Bernissart werden opgedolven, de dichter en zijn lezers kunnen leren. Het gedicht beschrijft drie tijdperken, de oertijd, de negentiende eeuw van het wetenschappelijk optimisme en onze eigen tijd waarin we de fossielen in het Brussels Museum voor Natuurwetenschappen kunnen bewonderen.

In tegenstelling tot beide vorige bundels is het didactische element in De iguanodons van contemplatieve aard. Het beperkt zich woordelijk tot de constatering in het eerste gedicht, waarin vader met zoontje het museum bezoekt: ‘De zoon leert vader hoe hij wezen moet, verwonderd, sprakeloos, verrukt.’ In de tijdzang die dan volgt passeert de lezer het veronderstelde leven van de voormalige Iguanodons, de pogingen van de negentiende-eeuwse geleerden om, door de fossielen te reconstrueren, de beesten als het ware nieuw leven in te blazen en de museumbezoeker van nu tot wie de iguanodons in geprepareerde staat komen.

De gedachte van dit leerdicht is van filosofisch gehalte. De dichter is ‘begerend de rigiditeit der beesten’, dat wil zeggen hun harde, onveranderlijke, onfilosofisch bestaan. Deze wens staat lijnrecht tegenover die van de negentiende eeuw, die zich zelf inbeeldde het verleden weer tot leven te kunnen wekken. Maar het universum van de iguanodons is gesloten, zoals ook dat van ons gesloten zal zijn voor de toekomst. Dromen kunnen daar niets aan veranderen; ons lot is gelijk aan dat van de iguanodons, zo blijkt uit het laatste vers, waarin het jongste personage uit het gedicht, het zoontje, gelijk wordt aan de oudste, en fossiel wordt.

Van Istendaels ‘les’ is eigenlijk deze: dat de geschiedenis ons niets leert en dat al onze interpretatie ervan noodzakelijk tijdgebonden is. Hij heeft dit thema op intrigerende wijze verbeeld in een vrije versvorm en in taal die een merkwaardige mengeling van alledaagsheid, plastiek en ironie te zien geeft. Nu eens gebruikt hij een uitdrukking als ‘een ander, volledig oninteressant museum’, die in niets op poëzie wijst (aardige bijkomstigheid van zulke regels is dat het niet-poëtische feit bijna automatisch ook niet-poëtisch vertaald wordt), dan weer is hij op een functionele manier retorisch: ‘Daar staat de stoet. Een statig daveren, / een onberispelijk, groot opmarcheren.’ Van ironie getuigt dan weer in het verband van de tijdsproblematiek de volgende opmerking: ‘Voor of na Christus, ach, zoveel belang heeft Christus ook weer niet.

De iguanodons van Bernissart doorbreekt zowel qua vorm als inhoudelijk de kleinschaligheid van poëzie. Echt mooi kan ik het niet ieder moment vinden, maar het nodigt ook niet uit tot een louter esthetische beschouwing, daarvoor is de grondgedachte te kritisch-wijsgerig. En het is toch interessant om te zien hoe Van Istendaels reconstructie van de iguanodons totaal verschilt van die welke hij de negentiende-eeuwse vorsers toeschrijft:

“...Daar stond”
het bewijs dat wetenschap zich niet verbaasde
over een tijd die zelfs geen tijd meer was,
maar met precisie, koppigheid, geduld
het bandeloze geloof in de vooruitgang
in glimmende bruine vormen zichtbaar maakte,
vermoeden schiep van wat geweest kon zijn.’

Poëzie die tegen De Waards neoklassicisme en Koopmans katharsisdrift staande houdt dat de tijd zich op geen enkel moment laat vermurwen.

■

edward ardizzone