Vrij Nederland. Boekenbijlage 1984

[p. 19]

De boze koningin en het bochelmannetje
Walter Benjamin bekneld tussen de liefde en de revolutie

Dagboek uit Moskou door Walter Benjamin Vertaling: Hans Hom Uitgever: De Arbeiderspers, Privé-Domein, 218 p., f39,50 Verschijnt eind mei
Hans Hom

Van en over Walter Benjamin (1892-1940) is veel bekend, zijn verzamelde geschriften plus commentaar beslaan alleen al bijna vijfduizend pagina's en zijn nog niet eens volledig. Daarnaast zijn honderden brieven van hem bewaard gebleven, terwijl getuigenissen van vrienden over hem de witte plekken invullen. Althans, zo lijkt het. Uit de Moskouer Tagebuch getitelde dagboekaantekeningen, gemaakt tijdens en vlak na zijn verblijf in Moskou van 6 december 1926 tot 1 februari 1927, volgens Gershom Scholem het enige ‘door hem zelf ongecensureerde’ document dat we van Benjamin bezitten, valt in de allereerste plaats te leren hoeveel we eigenlijk niet van hem wisten (en weten). Zelfs voor Scholem, de vriend met wie Benjamin zijn halve leven lang een briefwisseling heeft onderhouden, moet dit dagboek veel nieuws hebben bevat - en dan vooral wat Benjamins verhouding met en tot Asja Lacis betreft, waarover hij blijkens zijn ‘Woord vooraf’ nog in 1980, dus ruim vijftig jaar na dato, verbijsterd het hoofd lijkt te schudden. En niet zonder reden.

Walter Benjamin

Scholem en Asja Lacis waren al tijdens Benjamins leven elkaars felle tegenstanders, zonder elkaar overigens ooit te hebben ontmoet. Wie Scholem zegt, zegt Palestina, en wie Asja Lacis zegt, moet in één adem Moskou noemen. Men moet al Walter Benjamin heten om zich door twee dermate extreme polen aangetrokken te voelen. Scholem, al jong fervent zionist en later ook inderdaad naar Palestina geëmigreerd, heeft jarenlang alle mogelijke moeite gedaan om Benjamin naar Jeruzalem te halen, en het moet geen geringe voldoening voor hem hebben betekend toen Benjamin hem kon berichten dat de studie Hebreeuws, al zo lang voorgenomen en telkens weer uitgesteld, nu dan eindelijk was aangevangen en Scholem zijn komst binnen afzienbare tijd kon tegemoetzien. In brieven uit die tijd vertelt Benjamin dat hij waar hij ook ging of stond zijn Hebreeuwse spraakkunst bij zich had, en het kon dan ook niet uitblijven dat Asja Lacis, die in die periode in Berlijn verbleef, hem ermee signaleerde. Een ogenblik was ze met stomheid geslagen, herinnert ze zich in Revolutionär im Beruf, maar dan ging ze tot de aanval over, en er volgde een van die hooglopende twistgesprekken die bij dit paar vaker wel dan niet voorgekomen schijnen te zijn, waarbij zij hem toebeet: ‘De weg van een normaal denkend progressief mens leidt naar Moskou, en niet naar Palestina.’ Of het aan haar heeft gelegen of niet: in ieder geval wordt de Hebreeuwse studie na een blauwe maandag onderbroken, om daarna eigenlijk nooit meer opgevat te worden. Asja Lacis: ‘Ik kan gerust zeggen dat Walter Benjamin niet naar Palestina is gegaan, dat heb ik bereikt.’ Er klinkt toch wel een nauwelijks verholen triomf uit deze woorden, en het is te begrijpen dat Scholem, die behalve vriend ook, net als Asja Lacis, partij is, geen goed woord voor haar over heeft, in het genoemde ‘Woord vooraf’ zomin als elders. Al een paar jaar daarvoor moet de opdracht in Benjamins bij Rowohlt verschenen Einbahnstrasse hem pijnlijk hebben getroffen: ‘Deze straat heet / Asja Lacis-straat / naar haar die deze / als ingenieur / in de auteur heeft doorbroken’ (des te pijnlijker omdat hij zich zal hebben herinnerd dat Benjamin het boek een paar maanden eerder nog onder de titel Strasse gesperrt! wilde laten verschijnen!). Hoe moet deze oude wond voor Scholem weer zijn gaan schrijnen toen Asja Lacis er in 1971 nog eens een hand vol vers zout in wreef door in alle eenvoud des geloofs te oververduidelijken wat deze opdracht wilde zeggen: ‘dat Walter Benjamin een gewichtige verandering in zijn wereldbeschouwing doorgemaakt en de ene straat gevonden had’. Zo golft de strijd tussen judaïsten en marxisten om Benjamins lijk tot op de dag van heden op en neer, en wie zijn wij dat we ons daarin willen mengen, sterker nog: lopen wij, die de twee zien vechten om het been, er als lezer uiteindelijk niet mee heen?

Twee linkerhanden

Wie was deze Asja Lacis, Benjamins privé-Haussmann? In de literatuur komt zij er doorgaans niet al te best af, en toegegeven moet worden dat het vooral na lezing van Dagboek uit Moskou niet meevalt zich van een postume wraakoefening te onthouden. Het - door Benjamin zeker ongewilde - beeld dat van haar achterblijft is dat van een grenzeloos onverdraagzame, wispelturige, machtswellustelinge, een boze koningin. Merkwaardigerwijze wordt dit beeld er door haar eigen, al terloops genoemde en ongetwijfeld dank zij de Benjamin-revival aan de vergetelheid ontrukte, in 1971 onder de strenge titel Revolutionär im Beruf uitgegeven herinneringen niet gunstiger op, integendeel: Benjamin had misschien wel weer een van zijn heldere momenten toen hij in zijn brief aan Scholem uit Capri van 13 juni 1924, waarin voor het eerst sprake van haar is, haar naam maar wegliet en in plaats daarvan als het ware een functie-omschrijving van haar gaf: ‘een bolsjewistische Letse uit Riga, die aan het theater is en regie voert’ (speciaal voor Scholem voegt hij er dan nog aan toe: ‘een christin’). Niet anders dan in die functie beschrijft zij namelijk in haar boek zich zelf en haar leven. Slechts bij hoge uitzondering herinnert de partijfunctionaris Lacis heel in de verte aan de Asja uit Dagboek uit Moskou, en de aanleiding daartoe vormen vooral, roepend en tekenend tegelijk (hoe groot is de rol niet die ze in het Dagboek spelen!) - kleren. Zo vertelt ze hoe ze als ze pas in Moskou woont de dichter Majakowski op straat ziet, waarop onmiddellijk een beschrijving volgt van diens befaamde asymmetrisch

[p. 20]

gesneden felgele jekker. Later in München leert ze Brecht kennen, over wiens kledij natuurlijk ook het een en ander valt te noteren. Even veelzeggend is dat ze bij Benjamin daarentegen niet veel verder komt dan diens brilleglazen, ‘die als kleine schijnwerpertjes licht wierpen’; maar Benjamin droeg dan ook geen buitenmodel jekker of proletarische pet en kon, als we Scholem of Adorno mogen geloven, ook afgezien daarvan al niet direct een ‘verschijning’ worden genoemd.

‘Op en top een intellectueel’, zo vat Asja Lacis haar eerste indruk van Benjamin samen nadat ze in de voorzomer van 1924 op Capri met elkaar hebben kennisgemaakt, en wel op de markt, het klassieke jachtveld voor een heer die een dame al wekenlang achtervolgt, wachtend op dat ene gunstige ogenblik waarop ze alleen is en te veel inkoopt om zelf te kunnen dragen, of bij een kraam staat en de koopman niet duidelijk kan maken wat zij wil hebben omdat ze bij voorbeeld het Italiaanse woord voor ‘amandelen’ niet kent of opeens vergeten is. En precies dat gebeurt: Benjamin staat juist achter haar, bezorgt haar de amandelen, zegt: ‘Mag ik mij voorstellen - Doktor Walter Benjamin’ en biedt zijn diensten aan bij het dragen van de boodschappen - waarop hij prompt het zojuist verworven voordeel weer te niet doet door de pakketten uit zijn handen te laten vallen. Onder ‘brilleglazen’ noteert Asja Lacis op de debetzijde vervolgens: ‘ungeschickte Hände’, twee linderhanden in rond Nederlands, en zijn ‘dunne neus’ plus zijn ‘welige donkere haar’ kunnen daar aan de creditzijde nauwelijks meer tegenop. Saldo: ‘op en top een intellectueel’. Benjamin is gewogen.

Capri

Zelf moet Asja Lacis mooi geweest zijn en, hoewel dan al bijna drieëndertig, eeuwig jong, want ze wist de toekomst - Moskou - aan haar zijde. Ze was ook moeder van een dochter, Daga, die toentertijd een jaar of vier, en dus net iets jonger dan Benjamins eigen zoon Stefan, moet zijn geweest. Haar levensgezel was toen zowel als later in Moskou - en hij zou dat tot zijn dood in 1972 ook blijven - de Duitse dramaturg, regisseur en toneelcriticus Bernhard Reich, overigens niet de vader van het kind. Het trof dat Reich op het moment dat de amandelenaankoop plaatsvond juist voor een paar weken naar München was. Na de personen verdient ook de plaats van ontmoeting, Capri, misschien enige woorden. Het Italiaanse eiland bleek in die dagen in trek bij niet alleen het uit de negentiende eeuw vertrouwde type van de herenreiziger en zijn twintigste-eeuwse opvolger de Cook-tourist, maar ook bij de onrustige, heterogene voorhoede van de zich uit de stofwolken van de ineenstortende oude maatschappij losmakende nieuwe orde. Zo zou Benjamin - die Capri had uitgekozen om er zijn Ursprung des deutschen Trauerspiels te schrijven, waarmee hij een leerstoel aan de Universiteit van Frankfurt hoopte te verwerven - als hij As ja Lacis een paar weken eerder had leren kennen in gezelschap van de schrijver Maxim Gorki een bezoek hebben kunnen afleggen bij de futurist Marinetti die een villa op het eiland bewoonde, zou hij toen al met Brecht, op doorreis naar Positano, kennis hebben kunnen maken in plaats van pas jaren later in Berlijn, en had hij ook de zuster van de revolutionair en toenmalige Sovjet-commissaris voor justitie Krilenko ontmoet. Dat deze Sofia zich trouwens op het eiland ophield, wordt ons enkel als feit meegedeeld, maar háár, Asja Lacis', proletarische aanwezigheid behoeft blijkbaar een rechtvaardiging. Na argeloos het zinnetje: ‘De lente en zomer brachten wij [d.i. moeder en kind] met Reich door in Italië’ te hebben neergeschreven schrikt ze kennelijk, ze ziet de wenkbrauwen van de kameraden al omhoog gaan: ‘Italië?!!’, en haast zich er tussen haakjes aan toe te voegen: ‘kleine dochter Daga had [in München] longontsteking gekregen en de doktoren hadden dringend Capri aangeraden’. Men moest dus wel, of men wilde of niet. (Maar o, die neiging van gelovigen, communistische of andersgezind, ons heiligenlevens voor te liegen!) Eerlijkheidshalve en tot haar verdediging mag hierbij worden aangevoerd dat haar beduchtheid voor de kameraden niet van goede grond is ontbloot: de machtigste onder hen beloonde haar namelijk later voor haar bewezen diensten met tien jaar kampleven. Het is daarom heel goed mogelijk dat ook de onpersoonlijke, starre, bijna dorre rechtlijnigheid van haar in haar boek vertelde leven, dat geen ander conflict en geen andere strijd lijkt te hebben gekend dan de klassenstrijd, met deze nooit meer verloren beduchtheid samenhangt. Bovendien mag misschien als verzachtende omstandigheid gelden dat zij al bijna tachtig was toen ze haar herinneringen opdiepte - en ten slotte kan de vraag worden gesteld hoe de bezorgster van het boekje de geschreven en gesproken herinneringsflarden heeft bewerkt.

Hoe dit ook zij, zelfs in de zwaarst gepantserde tekst zitten altijd nog wel een paar kieren waardoorheen de aandachtige lezer tot tussen de regels kan kruipen. Zo'n opening biedt bij voorbeeld het relaas van Benjamins eerste officiële, maar blijkbaar onaangekondigde bezoek aan haar - waarmee de ‘oneindig problematische relatie’ (Scholem) een aanvang neemt. Onaangekondigd, ‘de volgende dag al’, schrijft Asja Lacis, komt Benjamin zijn opwachting bij haar maken, en dat zijn snelle komst haar heeft verrast, blijkt uit het woordje ‘al’. Benjamin past blijkbaar, net zoals een dag eerder op de markt, de overrompelingstactiek toe, ogenschijnlijk met succes. Ze is niet alleen verrast, maar zelfs in verlegenheid, en ook ditmaal zijn het kleren die haar de strakke partijlijn even voor het gekronkel van het leven doen vergeten: de tachtigjarige herinnert zich nog precies dat ze die dag een onvoordelige jurk droeg, grijs en bovendien door een forse winkelhaak ontsierd. Het voordeel leek weer geheel aan Benjamins kant, hij liet haar vertellen over haar werk, haar kindertheater in Orel, over Riga, en vooral over Moskou. Op zijn beurt imponeerde hij haar met Gide, Proust, Goethe, Baudelaire, de Dokter was in zijn element, maar moest toch al spoedig ontdekken dat zijn element niet het hare was. Haar aanvankelijke ontzag voor zijn intellectualiteit - zo dat er al ooit was - maakte na verloop van tijd plaats voor spot, ‘Meister der Kulter’ noemt ze hem badinerend, wel een knappe kop, maar niet in staat zich een materiële basis te verschaffen - waarmee ze in de grond van de zaak weer bij haar eerste indruk is teruggekeerd: brilleglazen en ‘ungeschickte Hände’. Zij weet echter een eenvoudige oplossing: ‘Je broer is lid van de Communistische Partij! Waarom jij niet?’

Macht

Benjamin heeft zijn twijfels, hij is nu eenmaal geen gelovige, maar de tijd waarin hij leeft eist in toenemende mate juist dat: geloof. Dat Asja Lacis hem veertig jaar later op veel punten gelijk moet geven, betekent onder andere dat je ook op het verkeerde moment gelijk kunt hebben. En is Benjamins ‘onhandigheid’ niet ook een uitingsvorm van die merkwaardige asynchroniteit? Het is niet voor niets dat het prachtige Berlijnse jeugd, een serie ‘droomfotografieën (S. Unseld) indringend - een door de plaatsing ook onheilspellend - eindigt met

Vervolg op pagina 25