Vrij Nederland. Boekenbijlage 1984

[p. 16]

Het blijvertje
Vijftig jaar Salamanderboeken

Jaap Lieverse

‘Uit de stroom van literatuur, of wat daarvoor alleen maar doorgaat, die ook over ons landje met grote regelmaat wordt uitgestort, komen telkens weer enkele boeken naar boven. Soms hebben gezaghebbende stemmen, al of niet uit het kamp der beroepscritici, den eerste juichtoon daarover ingezet, maar altijd heeft voor deze boeken, het lezend publiek het laatste woord.

In dit woord is een wachtwoord, dat wordt doorgegeven van mond tot mond; het boek gaat van hand tot hand; de ontroering, het enige wat wij van de literatuur te verwachten hebben en het enige ook dat wij er van verlangen, de ontroering gaat van hart tot hart.’

Het zijn de eerste zinnen uit de eerste prospectus die Emanuel Querido in 1943 schreef, bij het verschijnen van de eerste zes ‘Salamanders’. Dank zij deze eerste zes zijn we nu, vijftig jaar en zevenhonderd titels verder nog steeds in staat te genieten van goede, goed verzorgde en betaalbare literatuur. De Salamander: ‘reeks van de beste oorspronkelijke en vertaalde roman’.

Querido geloofde heilig in reeksen, series. Hij begon in 1914 met de ‘Querido's Daalders Bibliotheek voor Jongens en Meisjes’. Drie jaar later ontplooit hij een ander iedee. Hij geeft de srie ‘Voor strand en bosch en in de trein, reis- en ontspanningsboeken’ uit. Ingenaaid in een vierkleurenomslag, voor f0,35 per deeltje. ‘Voor dien prijs bestaat niets’, schreef de uitgever in zijn prospectus. In 1923 begon hij met een serie boeken onder de titel: ‘Boeken voor deze tijd’. Hierin verschenen boeken die appelleerden aan de in die tijd zeer sterke belangstelling in culturele zin voor ‘den vreemde’. Een belangstelling die ook te zien was in de beeldende kunst. Het bezitten van verschillende koloniën is een redelijke verklaring voor deze belangstelling. Maar al deze series waren bescheiden van opzet, en ook bescheiden in succes. Het onaantastbaar gebleken succes van de Salamander had met meer en anders geaarde factoren te maken dan het persoonlijke en intuïtieve gevoel van Querido.

1960

1961

1959

Als uitgever in een klein taalgebied als het Nederlandse is het bijna niet mogelijk om voorop te lopen. Dat was ook van toepassing op de Salamander. In Duitsland had je in die tijd de ‘Reclam’-boekjes met klassieken als Goethe en Schiller. Verder had je de ‘Tauchnitz-edities’, die al bestonden vanaf 1841, en de ‘Albatross’-reeks, die in 1932 voor het eerst verscheen. Het waren uitgaven van Engelstalige boeken die, volgens afspraak, alleen verspreid werden in niet-Engelstalige landen van Europa. Er waren nog geen internationale auteurswetten, die rechten hoefden dus niet betaald te worden, en werden dan ook niet betaald. Samen met een goedkopere produktiewijze en een grote oplage zorgde dit voor een aantrekkelijke prijs, die een kwart van de ‘Engelse’ editie was. Niet verwonderlijk dus dat dat op een succes uitliep. Er zat een groot verschil in het uiterlijk van de beide reeksen, en de ‘Albatross’ was beslist het fraaiste voorbeeld. Ze hadden het elegante formaat van 11,1 × 18 cm (de Salamander meet 11,5 × 18,5 cm) en een uitgewogen typografie, waar onder meer de beroemde typograaf Giovanni Mardersteig zich nog mee bemoeid heeft. Ze werden gedrukt op Europa's beste persen, te beginnen op die van Adolfo Mondadori, in Verona. Een prachtig voorbeeld voor de Salamander.

Minvermogenden

Querido had natuurlijk notie van deze ontwikkelingen, maar de situatie in Nederland was afwijkend van de ons omringende landen, en dat geeft ook een afwijkend resultaat. Hoewel de Salamanders in het begin allemaal herdrukken waren, moesten er toch gewoon auteursrechten voor betaald worden (Nederlandse auteurswet 1918). De kostenbesparing zat vooral in de band. Er werd door J.B. Heukelom een omslagontwerp gemaakt dat voor ieder deel van de serie weer opnieuw te gebruiken was. Ze werden uitgevoerd in soepel karton. Zo ontstonden de eerste zes Salamanders, die toen f1,25 kostten, wat iets duurder was dan de boeken uit de Albatross-reeks. Hoewel al veel goedkoper dan de gebonden boeken kon je toch niet spreken van een prijsdoorbraak. Want voor arbeiders, scholieren en andere minvermogenden (bijstandsmoeders kenden we toen nog niet) waren de Salamanders toch nog veel te duur. Die doorbraak werd gemaakt in 1938, door de uitgever Andries Blitz, toen hij voor f0,35 de literaire ABC'tjes op de markt bracht. Dat was een bedrag dat voor minvermogenden met enige goede wil nog wel op te brengen was. Het waren ingenaaide boekjes met een slap-kartonnen ‘Franse’ omslag, kleiner van formaat, op goedkoper papier gedrukt, en de inhoud kon niet wedijveren met die van de Salamander. Maar toch.

‘De uitgever Querido heeft met zijn Salamander-reeks een grootsch werk aangepakt. Hij wil goede letterkundige kunstwerken in een goede (zeg maar uitstekende) uitvoering tegen zeer lagen prijs onder de menschen brengen. Dat kàn. En het is noodig.’ Dit schreef J. Greshoff in de Arnhemsche Courant. Maar het kon nog niet echt. Want veel kopers van de ‘eerste echte Nederlandse pocket’ liepen met het door hen gekochte exemplaar direct door naar de boekbinder, die ervoor moest zorgen dat er een fraaie band

[p. 17]

1935. Omslag J.B: Heukelom

1858. Omslag Theo Kurpershoek

1975. Omslag Peter van Poppel

1936. Omslag J.B. Heukelom

1959. Omslag Theo Kurpershoek Illustratie Lex Métz

1977. Omslag Mart Kempers

1950. Omslag J.B. Heukelom

1963. Omslag Theo Kurpershoek

1982. Omslag Charlotte Mutsaers

1957. Omslag Theo Kurpershoek

1965. Omslag Theo Kurpershoek

1984. Omslag Friso Henstra

[p. 18]

omheen kwam, zodat het weer een echt boek werd. Daardoor kon je ook niet meer zien dat het een Salamander was, wat absoluut de bedoeling niet was, maar het betekende vooral dat het succes van de buitenlandse voorbeelden niet als vanzelfsprekend door Nederland te importeren was. We waren nog niet zover.

De tweede serie Salamanders verscheen. Daarvan was nog slechts een kwart van de oplage in de oude vorm, de rest verscheen in een gebonden uitvoering, in linnen gebonden zelfs. Het was mogelijk om die voor slechts de meer-prijs van een kwartje in de handel te brengen. Zo schicht de Salamander voorwaarts.

In 1938 verschenen er twee Salamanders die speciaal voor de reeks geschreven zijn: De erfgenaam van A.M. de Jong en Den Doolaards beroemd geworden Wampie, de roman van een zorgeloze zomer. Wampie heeft de reeks nooit verlaten, altijd weer nieuwe herdrukken, van elke verschijningsvorm van de Salamander is er wel een Wampie, de totale oplage loopt in de honderdduizenden.

Het gezicht van de eerste Salamanders werd bepaald door J.B. Heukelom, die vanaf 1921 voor Querido boekomslagen maakte, maar ook wel voor andere uitgeverijen werkte. Hij was ook tekenleraar aan de Normaalschool voor tekenleraren in de Hobbemastraat, later gaf hij les aan de Amsterdamse Grafische school. Als omslagontwerper was hij sterk beïnvloed door de Amsterdamse school, en hield er dus andere opvattingen op na dan Jan Tschichold, Jan van Krimpen of Giovanni Mardersteig. Hij tekende de titels van de eerste Salamanders (die werden getekend!) Later werden die ook wel door anderen uitgevoerd, zelfs wel eens door Jan van Krimpen. Soms werd het - anoniem - door iemand van de cliché-fabriek gedaan. Dat gebeurde vlak voor en in de oorlog. Fré Cohen, bekend als kunstenaar in dienst van de socialistische beweging, heeft ook voor de Salamander-reeks gewerkt.

Biologisch wonder

Querido was een jood. Zijn in de Eerste Wereldoorlog uit België gevluchte medewerkster Alice van Nahuys was half-jood. In 1940 vielen de Duitsers ons land binnen en voor Querido en Nahuys was het beschamende moment aangebroken dat zij zich op last van die Duitsers moesten terugtrekken. De voortgang van de uitgeverij werd door anderen - onder wie Geert van Oorschot - nog enigszins op gang gehouden. Querido werd opgepakt, op transport gezet en in Duitsland vermoord.

Er is in 1945 te veel tijd nodig om de bevrijding te vieren; er verschijnt in dat jaar geen Salamander. Alice van Nahuys en Tine van Buul nemen de leiding van de uitgeverij op zich (resp. '45 en '46) en de Salamander blijkt een Phoenix. Tussen 1948 en 1958 verschijnt de Salamander niet in pocketvorm, alleen gebonden. Theun de Vries schrijft zijn Kenau, en Krankzinnigen van Fré Dommisse is de eerste Salamander - van de vele die zullen volgen - die tot een van de vijftig best-verzorgde boeken van het jaar wordt bekroond. Tot 1954 allemaal nog met het jasje van J.B. Heukelom, terwijl de binnenwerken verzorgd worden door Suzanne Heynemann, die zich geïnspireerd wist door de strakke en perfecte vormgeving Jan Tschichold, die de Penguins van vlak na de oorlog behandelde.

‘Dat Salamanders uit hun omhulsel kruipen is een biologisch wonder dat zich nu ook bij ónze Salamanders heeft voltrokken. Na twintig jaar zich in hetzelfde jasje te hebben vertoond heeft de Salamander een nieuw aangetrokken. Nu blijft een Salamander een Salamander (...). Hij is er alleen vrolijker en jonger door en zo charmant, dat niemand hem voorbij kan lopen. En dat is juist wat de bedoeling is. Theo Kurpershoek, die we de moeilijke taak, een nieuw omslag te maken, opdroegen, heeft zich voortreffelijk hiervan gekweten.’ Het is de tekst uit een prospectus uit 1954. Het honderdste deeltje is dan net verschenen en er zijn op dat moment vijfenveertig leverbare titels.

Met het nieuwe jasje van Theo Kurpershoek zet zich een tendens van verandering in, die zich even voorbij de helft van de jaren zeventig stabiliseert. Maar het ingrijpendste van invloed op de produktiewijze en later ook op de uiterlijke vorm van de Salamander waren de technische ontwikkelingen, die weer een gevolg waren van de maatschappelijke ontwikkelingen.

Vlak na de oorlog hadden werkgevers en werknemers in het grafische bedrijf de afspraak gemaakt dat men zich eerst zorgen zou maken om het machinepark op niveau te brengen, nadat de Duitsers zo ongeveer alles wat kon drukken hadden weggehaald, gesloopt of onklaar gemaakt. Loonronden zouden achterwege blijven, ontevreden arbeiders waren er niet. Aan het einde van de jaren vijftig was het ene voltooid en kon het andere weer plaatsvinden.

Tekenfilmpje

Op de Buchmesse van 1958 werd het volwassen voorbeeld van de pocket gepresenteerd door S. Fischer Verlag AG. Gemaakt volgens de actueelste opvattingen en met de modernste machines. Goedkopere clichéfabricage, snellere, dus goedkopere persen, er werd twee aan twee gedrukt en in offset, en het garenloos binden kon steeds vaker toegepast worden. Specifieke problemen bleven, hoewel het berekenen van de omvang van een Salamander, met als uitgangsmateriaal de met een doktershandschriftje geschreven kopij, wat tijdrovend en gekmakend was, niet zo vaak meer zou voorkomen. Naast alle technische ontwikkelingen werden er bij Querido ook nieuwe series opgezet: de Speciale Salamander, de geïllustreerde Salamander en de Reuzensalamander (de paperback). Er werden genre-vignetten ontworpen en elke serie kreeg zijn eigen Salamander. Maar erg succesvol waren deze uitstapjes niet, zodat ze na enige tijd (rond 1961) weer verdwenen.

De uitgeverij Querido heeft het verder met de Salamanders altijd rustig aan gedaan, dat is de beste garantie tot overleven, en dat was de bedoeling. Daardoor zijn er natuurlijk ook nooit echt opwindende of verschrikkelijke dingen gebeurd. Wel is er altijd op een aardige, voor boeken niet gebruikelijke manier met de reclame rond de Salamanders omgesprongen. Dat die reclame zich het nadrukkelijkst liet zien in een periode dat de Salamander zeer populair was, lijkt wat onlogisch, maar komt voort uit het feit dat pocketreeksen in die periode (begin jaren zestig) als politieke partijen uit de grond schoten. (Pyramide, Ooievaar, Zwarte Beertjes, Prismapockets, Marka-pockets, noem maar op). Elke zichzelf respecterende uitgeverij had op een zeker moment wel een pocketreeks in de handel.

Er werd bij Joop Geesink's Studio's een tekenfilmpje gemaakt, dat op speciaal gecomponeerde muziek de produktiegang van een Salamander liet zien. Van de schrijver tot de tevreden lezer thuis. Boogie in S heette het filmpje en werd in veel bioscopen vertoond. Het filmpje kostte ruim een halve ton, en dat was een kwart van de omzet van dat jaar. Ook zijn er eens drie miljoen huis-aan-huis folders over Nederland uitgezet. Aan het eind van de jaren zestig werden er radiospotjes uitgezonden met de stemmen van verschillende bekende auteurs (dan kon je horen van wie je wat gelezen had) die opwekkende teksten uitspraken: het is een genot om een Salamander te lezen.

Vanaf de vignet-achtige tekeningetjes voor de omslagen van Theo Kurpershoek uit 1954 hebben vele tekenaars, illustratoren, vormgevers en typografen meegedaan aan de totstandkoming van een of meerdere Salamanders. Ook daarin kent de. Salamander zijns gelijke niet. Henk Broer, Jenny Dalenoord, Herman Berserik, Bert Bouman, Gerrit Noordzij, Frits Stoepman, Joost van de Woestijne, Ingeborg Lesener, Hans Bishoff. De lijst is nog langer. Pat Andrea, Dolf Zwerver, Joost Roelofsz, Lex Metz, Jan Verburg, Peter van Poppel, Friso Henstra, Michael van Heusden, Anjo Mutsaars, Mart Kempers, Co Westerik, Arja van den Berg. Nu vergeet ik er vast nog. Charlotte Mutsaers, Karin Lugtigheid, Peter Vos, Siet Zuyderland. Het Salamander kwartetspel, dat nu in de boekhandel ligt, geeft een aardige indruk van de ontwikkeling van de laatste tijd. Het vak kent ook z'n rare kanten, want in 1950 sprak men van ‘omslagontwerp’ als de grafische vormgeving werd bedoeld, daarnaast werd er melding gemaakt - soms ook niet - van de illustrator. Later verdween de naam van de vormgever en las je: omslag, tekening Ingeborg Lesener, belettering (titel in de illustratie) Gerrit Noordzij. De vorm was nog van Theo Kurpershoek, maar werd niet meer vermeld. Wat later zie je op de achterkant alleen nog: Omslag: Herman Berserik, en dan wordt uitsluitend de illustrator genoemd, niet de typograaf of vormgever. Dat al geruime tijd de enige zelfbeletterende directeur van een uitgeverij, Arie Langbroek hier achter schuilt, houden we geheim.

In 1961 ontwierp Theo Kurpershoek het nu nog steeds gebruikte Salamander-vignet, en de bovenste zwarte balk verdween van de omslagen toen dat in gebruik werd genomen. Kort daarop verdween ook de onderste zwarte balk en werd zo de weg vrijgemaakt voor geheel geïllustreerde omslagen, waaraan de typografie zich dan op de hierboven beschreven wijze aanpast. Dan pas is de Salamander in de verschijningsvorm waarin de Amerikaanse pocket zich al in en vlak na de oorlog mocht verheugen. Uiteraard staat de Salamander daar met zijn hele karakter ver vandaan. Salamanders blijven een produkt van een uitgeverij met de lijfspreuk: ‘Publishing is an occupation for gentlemen.’

■