Vrij Nederland. Boekenbijlage 1984

[p. 6]

Nieuwsgierig naar het geheim
Willem Otterspeer en veertien geleerde vrouwen

Geleerde vrouwen door Willem Otterspeer Uitgever: Villa 210 p., f24,50
Doeschka Meijsing

‘Veertien vrouwen nam ik, twee maal het getal der volheid. Uit de 20ste eeuw, uit de vier mij vertrouwde talen. Bij voorkeur verspreid over de twee generaties die deze eeuw al heeft afgeleverd. Van elk van die vrouwen nam ik het meest centrale thema, visioen, probleem en het resultaat was, in naïeve empirie, het genoemde patroon.’ Aldus Willem Otterspeer in de inleiding van zijn boek Geleerde vrouwen.

Het kan aan mij liggen, maar als ik iets lees als ‘twee maal het getal der volheid’, terwijl veertien ook gewoon een getal is, en daarna nog ‘visioen’ en ‘naïeve empirie’ - dan word ik wantrouwig. Wat moet er bezworen worden? Welke griezelige gebieden worden wij uitgenodigd te betreden?

In de praktijk blijkt het allemaal nogal mee te vallen, want Geleerde vrouwen handelt over zulke aardige vrouwen als Carry van Bruggen, Virginia Woolf, Hannah Arendt, Mary McCarthy, Susan Sontag, Marguerite Yourcenar, Ingeborg Bachmann en nog een paar andere savantes. Willem Otterspeer heeft ze allemaal bestudeerd en in een bundel bijeengebracht, in een nieuwsgierigheid, zoals hij in zijn inleiding te kennen geeft, naar wat dat eigenlijk is, een vrouw met talent. Of op zoek naar, Otterspeer citeert Rebecca West: ‘vrouwen die geen mannelijke waarden als basis van hun werk geccepteerd hebben.’ Rebecca West klaagde erover dat die vrouwen niet te vinden waren, maar Otterspeer beweert juist dat de wereld vooruitgang schijnt te boeken, omdat iemand die over geleerde vrouwen wil schrijven zich tegenwoordig beperkingen moet opleggen. Met de keus van veertien die hij voor deze bundel gemaakt heeft, kan iedereen tevreden zijn. Het is een selectie die hongerig maakt naar méér.

Wat, zo vraagt de lezer zich benieuwd af, heeft Susan Sontag gemeen met Iris Murdoch? En Gertrud Stein met Ingeborg Bachmann? En Simone de Beauvoir met Andreas Burnier? Vanzelfsprekend allemaal vrouwen die geen mannelijke waarden als basis van hun werk geaccepteerd hebben?

Na zorgvuldige lezing van de bundel blijkt maar één antwoord mogelijk: Romantiek, dat hebben ze gemeen.

Susan Sontag

Grillig

Nu is niets zo grillig en ingewikkeld als het woord Romantiek. Het loopt van de uitspraken van Shelley en Keats tot en met de bouquet-reeks en iedereen mag naar willekeur invullen wat hem of haar past. In het hoofdstuk van Gertrud Stein citeert Otterspeer met instemming Stein die schreef: ‘Romantiek is wanneer alles dat hetzelfde is eenvoudig verschillend is, en romantiek.’ Me dunkt dat dit het ware motto was geweest voor de bundel Geleerde vrouwen. Ik begrijp namelijk die definitie niet. Natuurlijk had Gertrud Stein patent op dit soort hoelahoep uitspraken en ‘a rose is a rose is a rose’ vind ik nog steeds getuigen van ironie, maar er is voor een man die geleerde vrouwen bij mekaar brengt, toch niets op tegen om eens een keertje te durven zeggen: ‘a rose differs from a daffodil’?

Dat gebeurt niet. Otterspeer maakt er een gewoonte van eenheid in delen te zien, vaste gehelen in fragmenten. Alles wat van elkaar verschilt, en wat het leven de moeite waard maakt, weet hij onder één noemer terug te brengen. Over I etcetera van Susan Sontag, een van de meest verbeten tegenstandsters van de gewoonte om iets iets anders te noemen dan wat het is, schrijft hij: ‘(deze bundel) schijnt geschreven vanuit een ander deel van de rijke erfenis van de Romantiek: “Als we elkaar niet helpen, wij verloren zwakzinnige metselaars die de locatie van het gebouw dat we aan het bouwen zijn vergeten hebben...” Niet zozeer de identificatie van de wereld met mijn voorstelling ervan, of meer nog met mij zelf lijkt de klemtoon te krijgen, maar de niet minder romantische invasie van mijzelf door die wereld, niet zozeer ondoorgrondelijkheid als transparantie.’

Ik studeer en studeer op dit soort zinnen, maar ik kom er niet werkelijk achter wat er staat. Heb ik het mis, of betekent transparantie helderheid? Wat maakt dat ik Sontag transparant vind in wat zij zegt, en Otterspeer ondoorgrondelijk? Het moet wel de Romantiek zijn. ‘In een opsomming van romantische kenmerken,’ schrijft Otterspeer elders, ‘constateert Baley, dat het identificeren van polariteiten een bij uitstek romantische bezigheid is. Wat doorgaans als paradox ervaren wordt, is op een hoger plan een eenheid.’ Zeker, daar stem ik van harte mee in, mits het iemand niet van de noodzaak ontslaat zo transparant mogelijk te formuleren wat hij bedoelt. Gebeurt dat niet dan lopen we de kans kopje onder te gaan in een zee waar alles amorfe vormen krijgt en, bij voorbeeld, Romantiek niet meer van Mystiek te scheiden is.

Zoals bij Iris Murdoch. Is er een grotere ‘incomptabilité des humeurs’ tussen haar en Susan Sontag te bedenken? Toch staat ook bij Murdoch: ‘Haar filosofie is een lucide verdediging van de Romantiek, een herwaardering van de Mystiek, die als vele mystieke denkwijzen de tegenstelling gebruikt om haar op te heffen, ook tussen filosofie en literatuur.’ Als Romantiek en Mystiek als tweeling worden gepresenteerd, is het ook niet verwonderlijk dat het veelal strenge en classicistische werk van Yourcenar in deze bundel onder de romantische-mystieke loep wordt gehouden. Of dat er over het desolate werk van Bachmann wordt gezegd dat het romantisch is, omdat de schrijfster in Rome haar laatste jaren doorbracht: ‘Wie Keats heeft zien sterven op die doodsechte tekening van Joseph Severn in het Keats-Shelley Memorial aan de Spaanse Trappen, wie zijn begraafplaats bezocht heeft, dat melancholieke protestante kerkhofje bij de pyramide van Celsius, waar Shelley en ook zo vele anderen begraven liggen, weet dat Rome een romantische stad is.’ Op deze manier noem ik ook Ede een romantische stad. Jan Siebelink schrijft er.

Intuïtie

Wat is dat voor een behoefte bij Otterspeer om bij grondige (en veelbelezen) studie van het werk van deze veertien vrouwen toch steeds op dat woord ‘romantisch’ uit te komen? Ik begrijp het wel.

Willem Otterspeer baseert zijn idee van de Romantiek op de formulering van René Wellek: ‘Deze nieuwe kijk beklemtoont de totaliteit van de menselijk vermogens, niet de rede alleen, niet het gevoel al-

[p. 7]

leen, maar eerder de intuïtie, “intellecuele intuïtie”, verbeelding.’ Met ‘deze nieuwe kijk’ bedoelt Wellek dat het Classicisme als leidinggevend principe voorbij was. Otterspeer neemt de tweedeling Classicisme-Romantiek over en deelt voor het gemak de mannen bij de eerste, de vrouwen bij de tweede stroming onder. Het Classicisme is een mannelijk denkmodel, de Romantiek een vrouwelijk. En hoewel hij zich zelf indekt door te zeggen: ‘Het is grappig te weten dat het verschil tussen classicisme en romantiek op bijna evenveel protest stuit als dat tussen man en vrouw.’ - het blijft een bezwaar aan de bundel dat zo uiteenlopende vrouwen allemaal onder die ene hoed worden geduwd.

En dat gaat soms wel op een erg vluchtige manier. Als Simone de Beauvoir van zichzelf zegt: ‘Bezoeker, reiziger, dat is mijn lot’, dan voegt Otterspeer daar aan toe: ‘Romanticus dus, eeuwig met zich zelf overhoop.’ Dat haalt je de koekoek! Maar erger vind ik de momenten waarop Otterspeer lyrisch wordt, in zijn beschrijving van vrouwen: ‘Er is een bepaalde groep mensen die tot voor kort bijna geheel buiten de retrospectieve of projectieve openbaarheid bleef, maar die de smaak van de appel als het ware in de chromosomen hebben meegekregen: de vrouwen. Een groep, even arm aan actualiteit als rijk aan potentie, even ongelukkig op aarde als voorzien van het voornemen daarop het paradijs weer tot bloei te brengen (...) De vrouw alleen kan bewijzen in het paradijs geleefd te hebben, alleen zij draagt het heimwee in zich; de man heeft het zich gemakkelijk gemaakt buiten het paradijs. Alleen de vrouw dorst naar kennis, of liever, naar het geheim.’ Ik hoor graag de loftrompet over me steken, maar er is nog nooit iets goeds gekomen van die malle neiging om de vrouwen allerlei geheimzinnige gaven toe te schrijven. Hoer of moeder kun je er mee worden, anders niet.

Het is jammer dat Willem Otterspeer zich zo heeft laten leiden door de wil om toch vooral romantische tendens in het werk van deze veertien schrijvende en denkende vrouwen te zien. Hij weet veel. Hij kent het werk van zijn geleerde vrouwen goed en hij spreidt er een aanstekelijke liefde voor ten toon. Was hij maar niet in ‘naïeve empirie’ stiekem op zoek geweest naar was das Weib will.

■