Vrij Nederland. Boekenbijlage 1984

[p. 38]

Geschuif met mensen en miljoenen
Hellema's ‘Joab’ toont de poppen in het spel

Joab door Hellema Uitgever: Querido, 151 p., f27,50
Frans de Rover

In twee jaar drie opmerkelijke boeken: Hellema heeft de smaak van het publiceren (schrijven doet hij naar eigen zeggen zijn hele leven al) te pakken. Misschien zijn de tijden gunstig - maar in de recente stroom publikaties over de Tweede Wereldoorlog neemt Hellema's werk een unieke plaats in. De verhalen in Langzame dans als verzoeningsrite (1982) en Enige reizen dienden niet ter zake (1983) bevatten naast het verslag van (de verwerking van) oorlogservaringen een element dat in de Nederlandse literatuur sporadisch voorkomt: het zakenleven.

In zijn eerste roman, Joab, is ‘de oorlog’ geheel naar de achtergrond gedrongen om plaats te maken voor een andere strijd - die tegen de Witte Dood: ‘Hij grijpt om zich heen als de pest. Wie eenmaal is aangeraakt, komt er niet licht van af. Er is nauwelijks een bedrijf waar geen slachtoffers vallen. En waar hij toeslaat, een haard vormt, daar vreet hij door. De Witte Dood. Ettelijke miljoenen slachtoffers in de westelijke wereld, hele ondernemingen weggevaagd. Hij verspreidt zich van land naar land, van continent naar continent. Tien jaar geleden brak hij uit. Hij begon, net als die andere, de Zwarte van 1332, ergens in het Oosten - toen, vijftien jaar later, was een derde van de bevolking van Europa al uitgeroeid en stonden hele dorpen verlaten, prijsgegeven aan het verval of de afbraak, zoals nu fabriekscomplexen en scheepswerven die hun schoorstenen en kranen doelloos in de lucht steken en waar op de terreinen de stilte van de dood heerst. Alleen blijven nu de mensen die getroffen worden, onder ons leven.’

Over die slachtoffers van de werkloosheid, de nieuwe paria's, vertelt Hellema zijn verhaal, op een bijtende toon soms waaruit nauwelijks verholen woede klinkt, op een wijze die ‘geëngageerde literatuur’ een nieuwe inhoud geeft. Zoals eens, in het Oude Testament, Joab (de opperbevelhebber van koning David) zijn trouwe plichtsvervulling moest bekopen met de dood door huurmoordenaars, zo valt ook Hellema ten slotte ten prooi aan de Witte Dood: ondanks zijn pogingen uit gevoelens van trouw aan Meneer Willem, de ‘monarch’ van de onderneming, van de zaak te redden wat er te redden valt, wordt hij na de dood van de laatste door het nieuwe management van kille rekenmeesters aan de kant geschoven. En aan die zijde van het leven bevindt zich ‘de valkuil van het cynisme’.

Hellema, foto Chris van Houts

De economie voor arbeiders verklaard - daar moest ik vaak aan denken want Hellema richt zich regelmatig in de tweede persoon tot zijn (kennelijk werkloze) lezer; maar ondanks de hier en daar wat docerende stijl komt hij niet met een oplossing voor de problemen.

Epidemische fusiekoorts

Voor Hellema is het niet de schuld van het kapitaal; als er één conclusie uit zijn verslag te trekken valt is het misschien deze: het is de schuld van de mensen. Het tweede en langste hoofdstuk, ‘Waar rood staan onmogelijk is’, verplaatst ons naar Oost-Berlijn. Uit eerdere verhalen bleek al hoe Hellema over dát economisch systeem dacht; in het caleidoscopisch opgebouwde romanhoofdstuk schetst hij een onthutsend beeld van corruptie en machtsmisbruik die erop gericht lijken de arbeiders doelbewust in hun gevoelens van trouw te frustreren en ongelukkig te maken, want ‘in het Vaderland van de Vrede (is) de arbeid een middel tot andermans bestaan geworden, omdat de droom verpest is en de edelste gedachten die de mens ooit over de mens heeft gedacht, worden vermalen in een Blinde Rekenaar, waarin kleine mannetjes zitten te plussen en te minnen die altijd gelijk hebben. Men moet het kapitalisme omarmen en daarmee de hoop op een betere wereld opgeven.’ Met die wurgende omhelzing zijn we terug bij de situatie in het Westen, waar de mensen en de wereld in principe niet ‘beter’ zijn, maar waar tenminste nog (de illusie van) vrijheid bestaat. Hier bindt Hellema de strijd aan met een nieuw type ‘deskundigen’ in de tijd dat ‘de fusiekoorts epidemisch was’: de Bokkie Soetrugs, de doctorandi in de economie, de ‘nietsontziende gluiperds die bedrijven in het verderf stortten en mensen ongelukkig maakten (met) fusies, schaalvergroting, diversificatie en de hele wauwelpraat van produkt-profilering en image-construction.’ Als het tij echter keert, als men zelfs op de werkvloer het boerenbedrog van deze lieden doorziet en er behoefte komt aan managen in plaats van manipuleren, dan vallen de meeste van deze gladde praters door de mand, ‘maar zo niet een ware Bokkie Soetrug. Die hadden al zo lang hun eigen roem rondgebazuind dat iedereen geloofde dat zij de Reddende Engelen van het Nederlandse bedrijfsleven waren - want zo zijn de mensen nu eenmaal.’ De ware Bokkie Soetrug - met dat type voert Hellema een bijkans rituele dans uit waarin alle passen geoorloofd zijn. Hellema doorziet het karakter van de situatie: ‘wat we allen waren: poppen in een spel’.

De manier waarop Hellema in deze roman ‘de feiten’ over de ondergang van de Nederlandse textielindustrie aaneenweeft, krijgt een extra dimensie door wat, in de acualiteit, de parlementaire enquêtecommissie-RSV boven water haalt. Het geschuif met mensen en miljoenen - Hellema geeft er een glashelder beeld van en maakt gebruik van de mogelijkheden die een literaire vormgeving biedt. De tweekamp Hellema-Bokkie Soetrug is meer dan alleen een strijd om macht of gelijk in het bedrijfsleven, door de achtergrond die aan Hellema-als-romanfiguur gegeven wordt. Het hoofdstuk ‘Joab’ zet in met een overwinning: de afloop van een wilde bedrijfsstaking weet Hellema ten overstaan van Meneer Willem, door huichelachtig berekenend (maar iedere pas in de dans was geoorloofd) in te spelen op diens moraliteit, een zodanige wending te geven dat Bokkie Soetrug het veld moet ruimen. Maar het is een overwinning die zich tegen de overwinnaar zal keren: ‘in de weken die volgden op het vertrek van B.S. verschoof Meneer Willems ontstemming van het morele vlak naar het commerciële.’ Hellema moet keer op keer, met steeds meer moeite, zijn beleid verdedigen; steeds vaker krijgt hij de toorn van Meneer Willem over zich heen gestort. Terecht is dit het titelhoofdstuk van de roman: Hellema contra ‘de monarch’ - twee sterke mannen botsten op elkaar; Hellema geeft zich bloot: hij motiveert zijn handelen met een beroep op de onvoorwaardelijke trouw, die pas eindigt met de dood. ‘De dood waarmee de trouw pas bewezen is, want trouw is alleen meetbaar in tijd, niet in maat. Ontrouw is ook niet het opzeggen van trouw, het is de ontkenning van wat geweest is. Het is een mate van cynisme. Wie trouw opzegt, is nooit trouw geweest.’ De houding van Meneer Willem stelt Hellema's trouw op de proef: ‘ik voelde de oude opstandigheid in mij opkomen, die een mengsel was van alle verzet - van de zoon, van de ondergeschikte, van de bezitsloze.’ Korte

[p. 39]

tijd later overlijdt Meneer Willem; met slechts enkele anderen woont Hellema de begrafenis bij (een heel sterke scène in het boek). Met gemengde gevoelens ten aanzien van deze ‘roofridder van de arbeid’, ‘de oude rotzak’ met zijn eigenzinnige beslissingen, beseft Hellema dat er een einde is gekomen aan een tijdperk waarin zakendoen nog iets met avontuur te maken had, met mensen vooral. ‘De toekomst lag bij de gemene deler en was niet langer in handen van volbloedige dwingelanden, maar van schriele, eerzuchtige rekenmeesters die elkaar de macht zouden aftroeven met statistieken, analyses en prognoses en even vroeg ik mij af hoeveel van mij vandaag begraven werd en wat mijn houding zou zijn in de tijd die komen ging.’ Lang hoeft hij zich niet met die vraag bezig te houden - in de nieuwe tijd van het nieuwe management is er geen plaats meer voor het ‘oude’ zakendoen: Hellema krijgt ontslag.

Revolutionair

Behalve over de trouw gaat dit hoofdstuk ook over Hellema's ontwikkeling: ‘Ik had een aangeboren gevoel voor rechtvaardigheid en al als schooljongen was ik bereid om de onschuld van de zwakke bij voorbaat aan te nemen.’ In die jaren ziet hij om zich heen de massale werkloosheid, het opkomend fascisme en antisemitisme; hij verklaart zich onvoorwaardelijk solidair met de Russische Revolutie en haar grote leider Stalin. ‘Ik was jong en ik hield van de mensen. Toen de oorlog uitbrak, had ik de toekomst van een revolutionair achter de rug.’ Daarna is het nooit meer goed gekomen. De consumptiemaatschappij doet haar intrede; voor het eerst wordt Hellema geconfronteerd met een klant die ‘nee’ zegt: ‘De verkopersmarkt veranderde in een kopersmarkt toen na die eerste klant meer kwamen die “nee” zeiden en wegliepen.’ Verkopen wordt belangrijker dan produceren; onderzoeksbureaus moeten de mensen vertellen waaraan ze behoefte hebben. Op een overtuigende manier (maar ik ben geen econoom) demonstreert Hellema de ontwikkeling naar een onafwendbare crisis: de afzetcrisis. Tegelijkertijd schetst hij de ontwikkeling van zijn persoonlijkheid naar een even onafwendbare crisis: ‘een nieuwe tsaar had de onschuld van mijn jeugd gecorrumpeerd, zich meester gemaakt van de hoop van miljoenen en verraad gepleegd aan de toekomst van mijn generatie. In Rusland was de ontwaarding van de menselijkheid tot Gouden Standaard verheven. Ik moest het kapitalisme omarmen... Verrader! Overloper! Renegaat!... en daarmee de hoop op een betere wereld opgeven (...) De toekomst ligt in scherven. De droom is kapot. De mensen willen niet.’

Hellema's kracht is dat hij juist langs de rand van ‘de valkuil van het cynisme’ heen de weg der literatuur bewandelt. Zo kan hij ‘Hellema’ in het laatste hoofdstuk, ‘Het daarnamaals’, laten ontsnappen: ‘Directeur Hellema of Schellema of hoe-d-ie ook geheten mag hebben (laten we hem Ellemans noenen) was de Witte Dood gestorven.’ Als een treurige bedelaar om werk bij nóg of wéér een B.S. (nu de initialen van de onvermurwbare concurrent-ondernemer Bob Snieder) blijft Ellemans acher. Niet bij toeval is dit laatste hoofdstuk toneelmatig opgezet: een verfrommelde pop speelt een verloren spel. Ellemans was de naam. Hellema schrijft ongetwijfeld al weer vlijtig aan een nieuw boek.

■