Vrij Nederland. Boekenbijlage 1984

[p. 32]

Een onvermoeibaar strijder
Arthur en Cynthia Koestlers autobiografisch afscheid

Stranger on the Square door Arthur and Cynthia Koestler Redactie en inleiding Harold Harris Uitgever: Hutchinson, 242 p., f45,05
Arthur Koestler, The Story of a Friendship door George Mikes Uitgever: André Deutsch, 80 p., f33,10
Aad Nuis

Toen in het gesprek de naam van Arthur Koestler viel, begon Einstein te grinniken. Even later werd Koestler opnieuw genoemd, en weer grinnikte Einstein. Gevraagd naar de oorzaak van zijn vrolijkheid wou hij eerst niets zeggen, maar na enig aandringen kwam het verhaal los over Koestlers recente bezoek aan Princeton. Te zijner ere was er een feestje gegeven waar ook Einstein en een Duitse vriend die in Harvard filosofie doceerde aanwezig waren, alsmede de atoomgeleerde Robert Oppenheimer. En ja, zei Einstein, God weet alles, maar Koestler weet alles beter. Eerst legde hij de filofoof de uitgangspunten van de filosofie uit. Toen legde hij Oppenheimer de beginselen van de kernfysica uit. En ten slotte legde hij mij uit wat relativiteit is.

Deze anekdote wordt ons overgeleverd door George Mikes in zijn boekje Arthur Koestler, The Story of a Friendship. Mikes, auteur van het beroemde How to be an Alien en tal van komische reisverslagen, lijkt op het eerste gezicht een onwaarschijnlijke kompaan voor de ernstige strijder die Koestler was, maar blijkbaar zijn ze de laatste dertig jaar goede vrienden geweest. Hun beider Hongaarse achtergrond was daarbij een samenbindende factor, al hebben ze elkaar pas na de oorlog in Engeland voor het eerst ontmoet. Samen met Stranger on the Square, een boek dat naast een stukje late autobiografie van Koestler zelf vooral de herinneringen van zijn vrouw Cynthia bevat, haalt het boekje van Mikes een jaar na Koestlers dood de man achter de beroemde schrijver vandaan. Het is een postuum proces dat in veel gevallen moeizaam verloopt; Koestler heeft geluk gehad, want zowel vrouw als vriend schrijven over hem met een genegenheid die te diep is om een saaie heilige van hem te willen maken, en met een bewondering die het niet nodig heeft zijn zwakheden geheel aan het oog te onttrekken.

Arthur en Cynthia Koestler

Zo zal het roddelverhaal van Einstein wel enige malicieuze overdrijving bevatten, maar Mikes staat borg voor de kern van waarheid die erin zit. Uit eigen ervaring voegt hij er een scène aan toe in een gelagkamer in een Oostenrijks dorp, waar Koestler de plaatselijke boeren belerend toespreekt over het boerenbedrijf. Ook bij Cynthia zijn aardige voorbeelden te vinden van zijn overdonderende egocentriciteit. Zo keurde hij het sterk af als zijn gasten aan tafel onderonsjes met hun buren hadden; ze dienden deel te nemen aan de algemene discussie, die door de gastheer strak in de hand werd gehouden. Schijnbaar in tegenspraak daarmee zijn de verhalen over zijn verlegenheid. Zelf heeft hij geschreven dat hij - hij deed niets in het klein - een minderwaardigheidscomplex ‘als een kathedraal’ had, en zowel Cynthia als Mikes halen die uitspraak aan. Toen hij allang beroemd was wou hij nooit een tafeltje bespreken in een restaurant, omdat hij ervan overtuigd was dat hij met zijn accent nooit een behoorlijke plaats zou krijgen. Bij nader inzien vullen die dingen elkaar juist heel goed aan, en brengen ze in hun samenhang een beetje diepte in het beeld van Koestler.

Hij was een dwingeland, maar voor zijn vrienden blijkbaar een beminnelijke dwingeland. Hij drong hen op wat hij goed voor hen achtte, spijs en drank, medicijnen, goede raad. In het klein was hij evenzeer een campagnevoerder als in het groot. De koelheid in persoonlijke verhoudingen die sommige roemruchte voorvechters van de menselijkheid kenmerkt, was hem geheel vreemd. In de woorden van Mikes: elke goede zaak waarvoor hij in het krijt trad werd een persoonlijk probleem; elk persoonlijk probleem werd een goede zaak.

Zolang een schrijver leeft, zien we in zijn werk een tijdsperspectief, met het laatste boek vooraan en elk vorige erachter tot aan het eerste. Bij zijn dood, als het werk is afgesloten, valt het tijdsperspectief weg en komt een andere ordening ervoor in de plaats. Sinds 1 maart 1983 is Arthur Koestler in de eerste plaats weer de schrijver van Darkness at Noon.

Die roman uit 1940, waarin door een verbeelding van de Moskouse showprocessen tegen oude revolutionairen uit de late jaren dertig het stalinisme in heel zijn verwerpelijkheid aan de kaak wordt gesteld, is waarschijnlijk niet zijn beste boek. Het is ook bepaald niet enig in zijn soort. Een hele generatie intellectuelen in Europa en Amerika, die in de jaren dertig min of meer in de ban van het sovjet-communisme was geraakt, schrok wakker uit die droom en legde getuigenis af van de ontgoocheling in een stroom van geschriften. De roman van Koestler sprong daar niet zozeer uit door uitzonderlijke grondigheid of literaire kwaliteiten, maar eenvoudig doordat het boek zo doeltreffend was. Het kwam even hard aan als voor een latere generatie Solzjenitsyns Goelag Archipel.

[p. 33]

Dat was ook de bedoeling. Koestler had van zijn communistische jaren niet alleen geleerd hoe totalitair en gewetenloos het communisme was, maar ook hoe de naïeve - en soms niet zo naïeve - goedgelovigheid werd uitgebuit. Zijn boek was een wapen in de propagandastrijd, en anders dan de meeste schrijvers was hij in staat zo'n strijd bewust en met de noodzakelijke hardnekkigheid te voeren. Die techniek had hij van de communisten, beweerde hij zelf, maar alles wijst erop dat de aanleg, de inzet en de capaciteiten ervoor van hem zelf kwamen.

Dat wordt vooral duidelijk voor wie zijn autobiografische geschriften leest. Zelf ben ik geneigd dat zijn beste boeken te vinden, maar dat kan te maken hebben met het feit dat ik ze betrekkelijk kort na hun verschijnen ging lezen, in de jaren vijftig. De boodschap van Darkness at Noon was toen, als elke geslaagde overtuigingsactie, vrijwel een gemeenplaats geworden. De vraag was eerder hoe het mogelijk was geweest dat zoveel intelligente, gevoelige en integere mensen ooit iets in het stalinisme hadden kunnen zien, en daar gaf die autobiografie een persoonlijk en juist daardoor ook in het algemeen duidelijk antwoord op.

In het eerste deel, Arrow in the Blue, wordt verteld hoe de jonge held, kind van joodse, maar geassimileerde ouders, zich bekeert tot het radicale zionisme, zijn ingenieursstudie afbreekt om naar Palestina en de kibboets te emigreren, vervolgens naam maakt als journalist en op zijn vijfentwintigste tegelijkertijd redacteur buitenland en wetenschappen wordt van een grote Berlijnse krant. Zijn sterke behoefte om zich met huid en haar aan goede zaken te wijden doet hem dan alles opgeven voor de communistische partij. Het tweede deel, The Invisible Writing, beschrijft zijn ervaringen in die partij, zijn gevangenschap en terdoodveroordeling door de fascisten in de Spaanse burgeroorlog, zijn uitwisseling en de breuk met de partij in 1938, zijn internering in Frankrijk als de Tweede Wereldoorlog uitbreekt, het schrijven van Darkness at Noon en de vlucht voor de Duitsers die hem na een moeizame omweg in Engeland doet belanden. Daar eindigde de autobiografie.

In Stranger on the Square pikt de oud geworden Koestler de draad op en spint hem een eindje verder, net genoeg om te laten zien hoe hij van vurig communist tot de meest bekende woordvoerder van het anticommunisme werd. Hoewel hij in Engeland meteen weer voor geruime tijd in de gevangenis verdween als verdachte vreemdeling en zich na zijn vrijlating onmiddellijk als vrijwilliger meldde, vond hij tijd voor het schrijven van nieuwe boeken en essays op hetzelfde thema. Na de oorlog bleef hij in de weer met het mobiliseren van de publieke opinie. Hij richtte een fonds op voor uit het Oosten gevluchte schrijvers, waar hij zelf de belangrijkste donateur van bleef. Hij organiseerde in 1950 een congres voor culturele vrijheid in Berlijn, waar hij zijn manifest met algemene stemmen zag aangenomen en, voor één keer optimistisch, uitriep dat de vrijheid in het offensief was gegaan. Typerend is wat hij schrijft over The God that failed, dat eveneens beroemd geworden boek waarin zes voormalig communistische intellectuelen hun geloof afzweerden en dat werd ingeleid door Richard Crossman. Koestler had het boek samen met hem bedacht, en hij maakt zich nu nog vrolijk over de manier waarop Crossman, in zijn ogen een onverbeterlijke opportunist, dat in zijn inleiding beschrijft.

‘Het was ons in het geheel niet te doen (...) om iets toe te voegen aan de stroom van anti-communistische propaganda,’ schreef Crossman. Koestler nu: dat was natuurlijk juist wél waar het ons om te doen was, maar hij vond dat hij dat als Labourparlementslid niet zo maar kon zeggen. Koestler wist precies waar hij op uit was, en wond er geen doekjes om. Dat was zijn kracht.

Doodstraf

Maar de ontmaskering van het stalinisme - en van de oneerlijke halfslachtigheid van het weldenkende Westen - was niet de enige goede zaak waar ridder Arthur voor ten strijde trok, zelfs niet in de jaren veertig toen die strijd het hevigst was. Palestina was een andere kwestie die hem actief bezighield in die tijd. Verschillende keren reisde hij erheen als correspondent, zowel in '45 als tijdens de onafhankelijkheidsoorlog. Hij was tot de conclusie gekomen dat verdeling de enige mogelijkheid was, en bepleitte die oplossing waar hij kon. Ook hier gebruikte hij zowel het wapen van de verbeelding - in de roman Thieves in the Night - als dat van de directe overreding, en ook hier wilde hij vooral doeltreffend zijn. Hij probeerde zelfs Begin om te praten in diens ondergrondse hoofdkwartier als leider van de Irgoen, en hij noteert met tevredenheid dat de leden van de VN-commissie die de aanbeveling tot verdeling opstelden, beïnvloed waren door zijn roman.

Een campagne die uit de aard van de zaak tot Engeland beperkt bleef, maar daar nog steeds met zijn naam verbonden wordt, is die voor de afschaffing van de doodstraf. Hij wist wat het was om ter dood veroordeeld te zijn. En zelfs de wijze van zijn sterven was nog een argument in een campagne; hij was bestuurslid van de vereniging voor euthanasie.

In het midden van de jaren vijftig keerde Koestler zich met een ruk van de politiek af. Nooit zou hij er zich meer in het openbaar over uitlaten, verklaarde hij. Zijn bijdrage aan Stranger on the Square komt aan dat moment niet toe, maar Mikes beschrijft hoe zwaar dat besluit vrijwel onmiddellijk op de proef werd gesteld. Om halfdrie in de nacht van 24 oktober 1956 werd Mikes uit zijn bed gebeld door Koestler, die met een baksteen in de hand bij de Hongaarse legatie stond. Of hij maar wou komen helpen met het ingooien van de ruiten. Mikes begon hardop in twijfel te trekken of de zaak van de opstand daarmee gediend zou zijn, Koestler riep iets over zijn vervloekte gematigdheid en gooide de hoorn op de haak. De volgende dag begonnen de beide vrienden met het organiseren van een protestbijeenkomst. Die werd een succes, maar hoewel het publiek erom riep, weigerde Koestler het woord te voeren. Hij had het nu eenmaal gezegd; hij heeft er zich de rest van zijn leven aan gehouden.

Voortaan verdiepte hij zich in de wetenschap, of liever in een reeks van wetenschappen, want hij was ervan overtuigd dat eenzijdigheid funest was voor het creatieve denken. The Sleepwalkers uit 1959, over de verandering van het wereldbeeld in de astronomie van de

Vervolg op pagina 35

charlotte mutsaers