Vrij Nederland. Boekenbijlage 1984

[p. 28]

Een kleine utopie tussen Oost en West
Schwarzenberg, de politieke roman van Stefan Heym

Schwarzenberg door Stefan Heym Uitgever: Bertelsmann, 310 p., f46,25 Importeur: Nilsson & Lamm
Gerda Meijerink

Wat is DDR-literatuur? Deze vraag kan een groepje vreedzaam verenigde germanisten of andere lieden die zich met Duitse literatuur bezighouden snel tot een verzameling luide krakélende discussianten doen ontaarden. Het felst wordt de discussie uiteraard door de betrokkenen zelf gevoerd, door de schrijvers die geacht worden die DDR-literatuur te produceren. Daarbij moet verschil gemaakt worden tussen schrijvers die in de DDR woonachtig zijn en schrijvers die hun vaste woonen verblijfplaats inmiddels in de Bondsrepubliek hebben maar uit de DDR afkomstig zijn. Een verdere nuancering is er tussen de in de DDR levende schrijvers die daar wél, en andere die daar niet mogen publiceren (wat meestal gepaard gaat met het wel of niet lid zijn van de officiële schrijversbond aldaar).

Ook wat de zogenaamde voormalige DDR-schrijvers in de Bondsrepubliek betreft is er - om het ingewikkeld te maken - verschil tussen schrijvers die al vóór 1976 - het jaar van de Ausbürgerung van Wolf Biermann en als gevolg daarvan het uitstoten uit de DDR-schrijversbond van een groot aantal auteurs - en de velen die ná dat jaar naar het Westen kwamen. En dan zijn we er nog niet, er blijkt bovendien een subtiel onderscheid te bestaan tussen schrijvers die zich zelf nog steeds als ‘voormalig DDR-schrijver’ aanduiden en anderen die weliswaar als zodanig worden betiteld, maar die zich zelf kortweg ‘Duits schrijver’ noemen en het ‘uit de DDR afkomstig’ hebben afgezworen.

Hans Joachim Schädlich behoort tot deze laatste categorie. Naar aanleiding van een bijeenkomst van voormalige DDR auteurs, die in februari van dit jaar in Berlijn plaats vond, schreef hij voor Die Zeit een fel stuk met de titel ‘Ich bin nicht im Exil’ waarin hij het ‘voormalig DDR-’ als epitheton overbodig verklaart voor die schrijvers die van hun burgerrechten zijn beroofd. Hij zelf wenst in ieder geval niet onder een valse wimpel te varen en wenst daar zijn Heimat te zien waar hij zijn mening vrij kan uiten.

Stefan Heym Schwarzenberg

Schizofrenie

Welk criterium men ook neemt - de geboorteplaats, het paspoort, het visum, de plaats van verschijnen van het werk, de thematiek van het werk, de ervaring van de Bondsrepubliek als ‘Heimat’ of als ‘Fremde’ - géén definitie kan de schizofrenie van het bestaan van twee Duitse literaturen opheffen - een schizofrenie die zelfs de Westduitse schrijversbond in twee kampen uiteen doet vallen. Dat kan uitsluitend het DDR-regime, wanneer het zou ophouden de vrijheid van meningsuiting te beknotten en het verbod op reizen naar het Westen - én terug - voor alle burgers op te heffen.

Er bestaan overigens merkwaardige varianten en combinaties van het recht om te publiceren en de vrijheid om te reizen. Sommige schrijvers die geen problemen ondervinden bij het gepubliceerd krijgen van hun werk, krijgen géén toestemming om lezingen in het Westen te houden of congressen te bezoeken; bij anderen is dat andersom. Stefan Heym bij voorbeeld kan ongehinderd naar het Westen reizen, waar hij in verschillende media voor de DDR weinig vleiende uitspraken doet, maar sinds 1978 wordt zijn werk in de DDR niet meer gepubliceerd. Zijn roman Collin, die in dat jaar zonder toestemming van de DDR-autoriteiten in de Bondrepubliek verscheen leverde hem een aanklacht wegens ‘devisenbedrog’ op, de boete die hij moest betalen vormde een welkome inkomst voor de staatskas. Zijn roman Ahasver uit 1982 verscheen uitsluitend in het Westen, mét toestemming van de bevoegde instanties, maar met zijn laatste roman Schwarzenberg is het weer mis. Deze roman werd wegens ‘onvoldoende literaire kwaliteiten’ door een commissie afgewezen en Heym kreeg ook geen toestemming hem in de Bondsrepubliek te publiceren. Dat blijkt een uitstekende reclame voor het boek te zijn, er was geen krant in binnen- en buitenland die het feit niet vermeldde - de uitgeversgigant Bertelsmann moet haast wel een voorstander van de Duitse deling zijn!

Voor wie het boek leest wordt het snel duidelijk wat de DDR-autoriteiten tot het publikatieverbod heeft bewogen: niet het ontbreken van literaire kwaliteiten moet ze gestoord hebben - al heeft Heym wel eens beter proza geschreven dan in deze roman - maar de kritiek op het ‘reëel existerende socialisme’ dat hij bevat. Die kritiek zit er niet in verscholen, is niet verpakt in een historische stof zoals dat in Het koning David bericht en in Ahasver het geval is, maar heeft direct betrekking op de omstandigheden en de voorwaarden waaronder de DDR tot stand kwam en zich ontwikkelde.

Driehoekje

Stefan Heym beschrijft in Schwarzenberg de opkomst en ondergang van een republiekje, een driehoekje land dat tot het grondgebied van

[p. 29]

het voormalige Duitse Rijk behoorde, waar in 1945 door een administratieve onzorgvuldigheid noch de Russen, noch een van de westelijke geallieerden als bezettingsmacht aanspraak op maakten en dat zich een paar weken lang in een vacuüm tussen de zich stabiliserende machtsblokken bevond, tot de Sovjetunie het dan toch bezette en in wat toen nog Oostzône heette integreerde.

Ongelofelijk

Dat dit zich heeft kunnen voordoen klinkt ongelofelijk, maar het is waar. Het historische ‘ongelukje’ Schwarzenberg wordt in de ontstaans geschiedschrijving van de DDR zorgvuldig verzwegen, zoals daar wel vaker minder welkome feiten uit het verleden in de doofpot worden gestopt, waaronder de arbeidersopstand in juni 1953 waarover Stefan Heym zijn roman 5 Tage im Juni schreef, die in de DDR nooit heeft mogen verschijnen.

Schwarzenberg staat voor de droom die in de Duitse geschiedenis nimmer is verwezenlijkt: en die zijn paralellen vindt in de Spartacusopstand in 1918 en in de opstand van 1848. De droom van een revolutie op eigen kracht, een Duitse linkse revolutie (de enige revolutie die tijdelijk succes had was een rechtse en heette nationaal-socialisme). In Schwarzenberg leefden enkele weken lang een paar sociaal-democraten en communisten in de ijdele hoop dat zij aan het dictaat van de bezettingsmachten konden ontkomen en een zelfstandige democratische republiek Schwarzenberg zouden kunnen vormen. Als duidelijk wordt dat er geen bezettingstroepen orde op zaken komen stellen, wordt er uit een aantal arbeiders en een paar linkse intellectuelen een actiecomité gevormd dat zich gaat bezighouden met de voedseldistributie, het herstel van de infrastructuur en de openbare orde en het buiten spel zetten van invloedrijke nazi's. De problemen zijn gigantisch, maar het actiecomité weet het vertrouwen van de bevolking te winnen en ageert vanuit een naïeve pragmatiek die geen slechte politieke basis blijkt te zijn.

Experiment

De gegevens over wat zich in 1945 in de stad en de regio Schwarzenberg afspeelde heeft Stefan Heym voor een deel ontleend aan een van de leden van het actiecomité, de arbeider Ernst Kadletz, die zijn ervaringen voor Heym op de band heeft ingesproken en tot wiens dood Heym heeft gewacht alvorens het materiaal voor zijn roman te gebruiken. De hoofdstukken waarin Ernst Kadletz aan het woord is hebben de melancholieke toon van iemand die zijn illusie in rook heeft zien opgaan en die met verwondering terugkijkt naar het politieke experiment dat Schwarzenberg was. Verwonderd is hij vooral over het feit dat hij ooit werkelijk heeft kunnen geloven dat het experiment Schwarzenberg zou kunnen slagen en dat hij het cynisme van de sovjet-administratie en ook de onverschilligheid van de Amikaanse bezetters pas zo laat heeft doorzien.

Heropvoeding

Een van de andere dingen in de roman, Max Wolfram, is de ideoloog van het actiecomité. Als student heeft hij zich beziggehouden met een onderzoek naar utopieën, hij weet dat iedere utopie, van Plato's ontwerp af, neigt naar totalitarisme en hij heeft dat zelf aan den lijve ondervonden in de gevangenissen van de Gestapo. Als hij voor de Republiek Schwarzenberg een grondwet probeert te schrijven komt hij voortdurend met zich zelf in conflict. Tegenover de andere leden van het comité, de mannen van de daad, staat hij als denker en intellectueel zwak, maar voor de Sovjets is hij juist degene die een gevaar vormt en als contrarevolutionair aan een ideologische heropvoeding wordt onderworpen. ‘Hij (Wolfram) probeerde immers om de benen onder de Sovjets vandaan te halen door zijn eigen, kleine utopie uit te denken en de wegen daarheen - dwaalwegen natuurlijk - te propageren. Maar wie zich tegen de partij en tegen de roemruchte Sovjetunie verzette, die werd, of hij het nu wilde of niet, tot vijand en verrader van de grote utopie, die ons allen bevleugelt.’ De ideologische heropvoeding van Wolfram blijkt geslaagd: in het laatste hoofdstuk is hij jaren later als hoogleraar in de Sociologie degene die aan zijn studenten de dialectiek van de vrijheid uitlegt en ze tot terughoudendheid maant. Wie het principe boven het noodzakelijke stelt, begaat een domheid, doceert hij. Uit het verzet van de studenten tegen deze doctrine blijkt dat de oorspronkelijke ideeën van het communisme nog leven en dat er in iedere generatie weer een sprankje hoop op een samengaan van socialisme en vrijheid gloort.

In de figuur van de sovjet-majoor wordt duidelijk gemaakt dat de idee van de ‘kleine utopie’ wel degelijk ook bij de Russische machthebbers leefde. Bogdanow wil de zelfstandige Republiek Schwarzenberg een kans geven, maar zijn pogingen zijn vergeefs. Tegenover de systeemtrouwe Kapitein Workutin legt hij het af en hij bekoopt zijn afwijkende standpunten met de dood. Schwarzenberg wordt bezet, de Sovjets verzekeren zich daarmee de toegang tot de uraniumvoorraden die in de grond verborgen zitten, de vrije Republiek wordt gelijkgeschakeld. Je hoeft dit boek niet te lezen met in het achterhoofd steeds de gedachte dat de geschiedenis van de Republiek Schwarzenberg de geschiedenis van de DDR en van andere sovjet-satelietstaten spiegelt, dat kun je beter achteraf doen. De roman Schwarzenberg is als gefictionaliseerde documentaire een spannend boek en ook al weet je welke weg de geschiedenis is gegaan, je blijft benieuwd naar de afloop. De vraag die je bij alle figuren in deze roman blijft bezighouden is die naar de overlevingskans van de hoop die zij in zich meedragen. Wie is, onder welke omstandigheden corrumpeerbaar en wie niet? Ik kan mij heel goed voorstellen dat de DDR-autoriteiten bang zijn geweest voor wat dit boek teweeg zou kunnen brengen onder vooral de jonge mensen in het land die in plaats van de voorgeschreven bewondering voor het grote verleden van de DDR wel eens warm zouden kunnen lopen voor de kleine utopie Schwarzenberg. In de DDR moet zo'n boek als een bom inslaan. Wat dat betreft is deze roman van Stefan Heym DDR-literatuur, exportkwaliteit wel te verstaan.

■

charlotte mutsaers