Vrij Nederland. Boekenbijlage 1984

[p. 26]

Dit ideaal heet gewoon De Hel
Enfer, de afdeling erotica van de Bibliothèque Nationale in Parijs

L'Enfer, dit-on... door Bernard Noël Uitgever: Herscher, Parijs, 207 p., f180,-
Ed Schilders

L'Enfer dat is de Hel. ‘En, wordt er, denkt u, liefde bedreven, in de Hel,’ vraagt Koning Jürgen aan een wijze dame in James Branch Cabells verguisde roman Jürgen (obsceen geoordeeld in de Verenigde Staten, 1920, in Ierland, 1953). Haar gewiekste antwoord, in de toekomende tijd, luidt: ‘De liefde zal er bedreven worden, overal waar u gaat, Koning Jürgen.’

Ik heb er Dante en Swedenborg - Hel-kenners bij uitstek, die bovendien uit ervaring weten wat het is om je boeken te zien branden - nog eens op nageslagen, en inderdaad: in de Hel wordt niet geneukt; Conclusie: Koning Jürgen heeft zich daar niet gevestigd. Vraag: waar is hij dan heengegaan? Antwoord: hij ging bij nader inzien toch liever naar Parijs en daar is hij gebleven, in de Enfer, de afdeling van de Bibliothèque Nationale waar de erotica, gedrukt of verbeeld, zijn weggeborgen. De liefde wordt er bedreven, ononderbroken, mannen met vrouwen, donna con donna, vir cum viris.

Als de Parijse Enfer voor de Duivel is, dan heeft God geen mooiere bibliotheek. Dat vinden tenminste de liefhebbers van het erotische boek, die de catalogi van het trio Apollinaire-Fleuret-Perceau en van Pascal Pia koesteren als richtingwijzers voor hun verzamelingen. Dat is nu bovendien te zien in Noëls L'Enfer, dit-on..., een uitzonderlijk goed geselecteerd en geproduceerd overzicht van grafisch werk dat op eigen kracht, of omdat het tot omstreden boekwerken behoort in die Parijse bibliotheek is ondergebracht. Erotica van Albert Marquet, Kees van Dongen, Max Ernst, Foujita, Dali, Matisse en zelfs beeldhouwer Maillol, maar ook van hen wier reputatie een kleinere straal heeft, Vertès, Lambert, Moreau, Barbier en Martin.

L'Enfer is echter niet alleen de benaming van deze bibliothecaire begraafplaats, het is in Frankrijk ook idiomatisch geworden voor alle dingen die heel erg zijn, zelfs relatief gesproken. Gevolg van deze semantische ontwikkeling is, dat ook de schrijvers en kunstenaars die misschien niet direct een adreskaartje in de Enfer hebben er toch toe behoren. Zo bevat dit boek uit even erge bronnen - veelal privé-collecties - behalve werk van Joan Miró, Bonnard, Picabia en Lhote, ook helse waterverven, gravures, etsen en pentekeningen van André Dignimont - een kleurrijke cunnilingus au bord de la rivière; Gerde Wegener en Jean Gabriel Daragnès met minnende dames; amoureuze silhouetten van Constantin Somoff; en fallische jolijt van François Kupka. Noël, die ook de begeleidende, verhalende tekst schreef, die helaas minder boeiend is dan het plaatwerk, heeft de verzameling de wat cynische titel gegeven die met diton eindigt: ‘zegt men’. Bij zoveel beeldende schoonheid is die toevoeging zonder twijfel gerechtvaardigd, wat niet heeft mogen verhinderen dat als toegift een memoir is opgenomen die uiterst interessante details bevat met betrekking tot de bloeiperiode die het werk bestrijkt, de jaren 1919 tot 1939 (met een onverwachte en zeer vrolijk gastrol voor ‘notre ami Du Perron’), en in het bijzonder over de betrokkenheid van Aragon, Masson, Bataille, Malraux en Pia bij de uitgave, clandestien, van werken als Le Con d'Irène, L'histoire de l'Oeil en Les Couilles Enragées.

Illustratie van Jean Gabriel Daragnes voor ‘Gamiani ou Deux Nuits d'excès’ van Alfred de Musset

Er zou veel te noteren en te filosoferen zijn om dit cynisme te bevestigen en de oorzaken, historisch en sociaal, die ertoe geleid hebben te lijf te gaan, maar de essentie blijft deze: er bestaat niet zozeer een afkeer van expliciete seksualiteit als wel een afkeer van alles wat seksualiteit veredelt, bij voorbeeld door middel van kunst, een afkeer van de cultivering van seks. Vreemd is dat eigenlijk niet, want zodra seksualiteit de grens van het oer-eenvoudige patroon van behoefte en bevrediging overschrijdt, krijgen allerlei elementen de nadruk die men liever niet benadrukt ziet.

Aristide Maillol, tekening uit ‘Livret de folastries’ van Pierre de Ronsard

De paus

Dit verklaart niet alleen waarom pornografie (als kwaliteitscriterium) zo populair is, het geeft ook aan waarom de kring van liefhebbers van het hier besproken werk zo klein is. Een aardig voorbeeld van dat proces van afstoting is een voorval dat Noëls verzameling met vierhonderd jaar voorafgaat. De opzienbarende, aanstootgevende samenwerking van tekenaar en schilder Giulio Romano, de graveur Marcantonio Raimondi en de dichter Pietro Aretino. Samen produceerden ze de zogenaamde sedici modi, de zestien standen, die behalve als een amicale combinatie van poëzie en prent ook als het eerste voorlichtende boek uit de westerse beschaving beschouwd kunnen worden. De toedracht is nooit geheel duidelijk geworden maar Vasari meldt dat de uitgave al snel verboden werd - en ondergronds ging -, dat Raimondi in de gevangenis belandde en dat alleen de invloedrijke Aretina - de ‘Gesel der Prinsen’ - de paus kon vermurwen de straf ongedaan te maken.

Aretino's Sonnetti Lussuriosi heb-

[p. 27]

ben het overleefd, de gravures niet. De laatste bekende complete set moet in het begin van de vorige eeuw in handen geweest zijn van een zekere Nollekens en die heeft de prenten verbrand op last van zijn biechtvader. De overlevering wil dat Nollekens daarna regelmatig in tranen uitbarstte bij de gedachte aan dit onherstelbare verlies.

Jean Cocteau, tekening uit Le Livre blanc

Zodra erotica de beste kans maken of krijgen om cultureel gemeengoed te worden, worden ze het heftigste op de naakte huid gezeten. Bewaarplaatsen als de Enfer ontstonden als hooghartige gunsten aan de smaak en de culturele eigenzin van een zeer beperkt aantal personen. De ingesloten werken werden er ondergebracht omdat de morele concensus vereiste dat ze zo goed als onzichtbaar werden, maar laten we ook vaststellen dat het aantal personen dat dit soort werk inderdaad graag wil zien - lezen, bekijken, op de plank zetten, aan de muur hangen - altijd uiterst klein geweest is.

Noëls verzameling maakt weliswaar nog niet meer zichtbaar dan het topje van de vulkaan, maar volstaat toch om aan te tonen dat de erotische beeldende kunst van onze eeuw het beste vormt van een traditie die met het illustere Italiaanse trio begonnen is. Vanaf het einde van de vorige eeuw, met het werk van Félicien Rops als belangrijkste kerende factor, is het beperkte idee van behoefte en bevrediging zoveel mogelijk naar de achtergrond verschoven.

Ritueel

Seksualiteit is op deze prenten eerder een ritueel dan een daad en wordt eerder dan door wellust gekenmerkt door tederheid: De Geetere's illustratie bij Haraucourts ‘Poëmes Hystériques’, La Légende des Sexes, en Bonnard bij Anets Notes sur L'Amour; door natuurlijkheid: Barbier bij de enige volledige uitgave van Pierre Louys Chansons de Bilitis (1929); nieuwsgierigheid: Foujita's werk; en humor: Martins vattingen van de legende van Hans Carvel en zijn ring van vlees, en wel in twee staten: onder en boven het laken.

Het surrealistisch geaarde werk van Picasso, Dali, Picabia, Miró, Tanguy en Masson bevat een heel andere spanning. Laten we die samenvatten en zeggen dat deze beelden niet alleen de bijbehorende literaire werken illustreren maar ook een bibliotheek vol Freud, Moll, Krafft-Ebing en hun geestgenoten.

Francis Picabia, 1879 Après l'aventure Dadaïste

Voor alle prenten geldt een factor die het werk wellicht nog het meest impopulair maakt: de gelijkwaardigheid van de seksen. De prenten van Martin op het thema van de dubbele seksualiteit zijn er de duidelijkste voorbeelden van. Rolpatronen zijn verdwenen, lust is niet onderscheiden naar seks, van ondergeschiktheid is geen sprake.

Dit werk onderscheidt zich zeker van de consumptieve of industriële erotica omdat het onderworpen is aan bepaalde opvattingen omtrent kunst of esthetiek, maar dat is het belangrijkste niet. Het is rijker aan ideeën of ideële gevoelens. Voor een belangrijk deel staan die ideeën in de buitenwereld bekend als problemen, en het liefst worden deze prenten met die problematiek geïdentificeerd. Ze verbeelden het probleem niet alleen, ze zijn het daarom zelf ook. In wezen streven deze prenten echter een probleemloze seksualiteit na, ofte wel een seksualiteit die vrij is van al het in de loop der eeuwen aangegroeide ongemak waarmee psychiaters en seksuologen hun geld verdienen. Tot nader bericht blijft dit ideaal gewoon de Hel heten.

■